تالاب بین المللی گمیشان در استان گلستان یکی از مناظر طبیعی مناسب برای جذب گردشگران داخلی و خارجی، خصوصاً در فصل زمستان و بهار جهت پرنده نگری و شکار است. این تالاب هر ساله میزبان هزاران پرنده مهاجری است که از سرزمین روسیه و عمدتاً سیبری به این ناحیه سفر می کنند و معمولاً از اوایل آبانماه تا اوایل فرودین را در آنجا می مانند. بنا بر گزارش سازمان حمایت از محیط زیست، تعداد ۲۲ گونه مختلف از پرندگان در تالاب شناسایی شده که شامل فلامینگو، عقاب شاهی، بالابان، قو، حواصیل، پرلا، سار، مرغابی سر حنایی، مرغابی سر سبز، گیلانشاه خال دار، کوکر، آبچلیک، خوتکا، کاکایی، لک لک، پلیکان، سلیم طلایی، چکاوک، غاز خاکستری و پرستوی دریایی است.
مشخصات جغرافیایی تالاب
تالاب بین المللی گمیشان، نوار نسبتاً باریکی است که با جهت شمالی- جنوبی در امتداد سواحل شرقی دریای خزر قرار دارد. این تالاب تقریباً از دو کیلومتری شمال شهر گمیشان (گمیش تپه – وجه تسمیه: گاو میش تپه) آغاز شده و تا مرز ترکمنستان و فراسوی آن یعنی تا ۸ کیلومتر در خاک ترکمنستان نیز ادامه پیدا می کند. تالاب گمیشان از شمال با پایانه خروجی رودخانه اترک و از جنوب با پایانه خروجی گرگان رود مرتبط است. این تالاب با مساحت ۲۰ هزار هکتاری در شهرستان تازه تاسیس گمیشان قرار دارد. عمق این تالاب در نقاط مختلف متغییر بوده در بخش های جنوبی تالاب عمق آن حدود یک متر و در نزدیکی مرز ترکمنستان به 2.5 متر نیز می رسد.
تالاب گمیشان به لحاظ هم پیوندی با دریای خزر و گستردگی طولی آن، یک حاشیه بارز از اعتدال هوا است. شرق و شمال شرقی تالاب به لحاظ گسترش وسیع اراضی مسطح، عدم ارتفاعات، دور بودن از جنگلهای جنوبی و نزدیکی به بیابانهای ترکمنستان تحت تاثیر یک اقلیم خشک و نیمه خشک است به گونه ای که هر چه از جنوب به سمت مرز پیش برویم بر شدت این تنوع اقلیم افزوده می شود. به عبارت ساده تر با فاصله هوایی کمتر از ۶۰ کیلومتر، از بارانهای سالانه ۷۰۰ میلیمتر در شهر گمیشان به بارانهای سالانه کمتر از ۲۵۰ میلیمتر می رسیم. این شاخص اقلیمی در منطقه تالاب گمیشان به لحاظ همجواری با دریای خزر، تغییر کرده و حاشیه اقلیمی مطلوبی را در غرب این اراضی خشک به وجود آورده و باعث پدید آمدن میکرو اقلیم ویژه ای شده که تبعات زیستگاهی پرارزشی را برای پرندگان به وجود آورده است.
تهدیدات زیست محیطی تالاب گمیشان
بالا آمدن احتمالی آب دریای خزر، تغییر جریانات رودخانه گرگان، تغییرات کمی و کیفی آبهای زیر زمینی، تخلیه زباله و فاضلابهای آلوده، از جمله کودهای شیمیایی اراضی کشاورزی بالادست در محدوده های زیستی این تالاب، پروژه های پرورش میگوی شیلات (به دلیل مشکلات عدیده زیست محیطی و غیر قابل جبران این صنعت)، پروژه های نفتی از جمله طرح پالایشگاه و پتروشیمی، حیات این زیستگاه را به شدت تهدید می کند و شکار بی رویه نیز از جمله مهمترین خطرات زیست محیطی این منطقه بشمار می آیند.
راهکارهای پیشنهادی توسعه گردشگری پایدار در تالاب گمیشان
وجود پرندگان مهاجر و منظر طبیعی تالاب گمیشان باعث شده است که این تالاب به عنوان یکی از مقاصد پرنده نگری برای گردشگران تبدیل شود. برای حفظ این منطقه و جلوگیری از آسیبهای احتمالی به این منظر طبیعی و ایجاد خلل در عادات زندگی آنها باید با نگاهی منظرین به تصمیم سازی و برنامه ریزی و نه طراحی این تالاب پرداخت و با دقت فراوان در جهت توسعه گردشگری برای مخاطبان ویژه این منظر اقدام نمود که در چند سطر زیر به چندین مورد مهم آن اشاره خواهد شد:
- انتشار مطالعات مربوط به پرنده نگری و معرفی آن به عنوان گونه ای از گردشگری.
- وضع و آموزش قوانین و اخلاقیات مربوط به آن به مردم مانند نحوه پوشش در پرنده نگری و استفاده از لباسهای خاص استتار در رنگهایی هماهنگ با زمینه، عدم استفاده از عطر و خوشبو کننده های مختلف و عدم استفاده از وسایل و تجهیزات در رنگهایی که باعث بر هم زدن آرامش و ترساندن پرندگان خواهد شد.
- آموزشهای زیست محیطی و بیان ارزش و اهمیت تالاب و حضور پرندگان و نیز توضیح عواقب وارد کردن خسارت به این منطقه؛ برای مثال سازماندهی و برنامه ریزی سفرهای علمی برای دانش آموزان و گروه های علاقه مند و بیان اثرات جبران ناپذیر شکار پرندگان در تالاب.
- تعیین دقیق حریم تالاب و ثبت آن برای حفاظت اراضی منطقه برای جلوگیری از اقدامات سود جویانه. این در حالی است که حریم دقیق و مشخصی برای تالاب وجود ندارد و در منابع مختلف ارقام متفاوتی اعلام شده است.
- مطالعه و شناخت ویژگیهای تالاب و تعریف گونه ای جدید از گردشگری در آن مانند تعیین لکه هایی برای مدیتیشن و استحمام در گل و بررسی خواص درمانی خاک منطقه.
- تعیین و برنامه ریزی برای حرکت و استقرار در سایت و پرنده نگری گردشگران تحت نظارت و همراهی افراد آموزش دیده و حفظ فاصله ایمن با پرندگان.
- ایجاد تشکل های مردم نهاد برای حفظ تالاب در جهت جلوگیری و رفع مشکلاتی که سازمانهای دولتی و خصوصی برای تالاب به وجود آورده اند مانند: ریختن فاضلاب صنعتی و غیر صنعتی، ساخت و سازهای برنامه ریزی نشده در اطراف تالاب برای مقاصد گردشگری که در نهایت تاثیر سویی بر زیستگاه پرندگان خواهد داشت.
- حفاظت از محدوده سایت توسط محیط بانان برای جلوگیری از ورود گردشگرانی که برای مقاصدی غیر از پرنده نگری مانند شکار به آنجا مراجعه می کنند و زیر نظر قرار دادن گردشگران برای جلوگیری از رفتارهایی که باعث ایجاد آسیب به پرندگان خواهد شد.
- در اولویت قرار دادن سلامت و امنیت پرندگان و اینکه رفتار گردشگران باید به گونه ای برنامه ریزی شود که کوچکترین خللی در زندگی پرندگان ایجاد نکند؛ رفتارهایی از قبیل روشن کردن آتش، ایجاد سر و صدا و بر هم زدن آرمش محیط با صدای موسیقی و عکاسی از آنها و لانه هایشان در حالی که در حال مراقبت از تخمهایشان برای تبدیل شدن آنها به جوجه هستند، سلامت پرندگان را به خطر خواهد انداخت.
- کنترل ورود گردشگران و تعیین سرانه تعداد گردشگرانی که در طی یک روز می توانند به تالاب مراجعه کنند، ایجاد سامانه ای برای نوبت دهی و تعیین هزینه دریافتی از بازدیدکنندگان و صرف آن در جهت هزینه های حفاظت از تالاب که خود تا حد زیادی می تواند باعث غربال گردشگران ویژه شود.
- استفاده از مصالح طبیعی و بومی منطقه برای ساخت و پوشش هر بنا. در صورت لزوم ساخت بنا، باید از آلودگی نوری و بصری در منطقه تا حد امکان اجتناب کرد.
| * مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه های بین‌المللی امام خمینی، شهید رجایی، تهران، شهید بهشتی و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به استان گلستان در اردیبهشت ماه 1396 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است. |
