برانگیختگی های احساسی در ادراک منظر
مناظر طبیعی، به طور عمده زیبا و سودمند هستند. در خلال این دیدگاه قدرتمند و متقاعدکننده، مواردی گویای این مطلب است که تمام دسته بندیهای واکنشی افراد نسبت به این مناظر، مثبت نیست. در واقع بعضی از آنها ترکیبی از واکنشهای احساسی مثبت و منفی را در افراد برانگیخته می کنند. چشم اندازها با برانگیختگی های دو سویه، اغلب تاکید بر مناظری از طبیعت دارند که هنوز توسط انسان دست کاری، کنترل و مدیریت نشده اند. شایان ذکر است که منفی نگری حاکم بر آنها، به واسطه القاء ترس و در نتیجه اجتناب از حضور، درحال تغییر به نگرشی مثبت است.
در پی واکنشها و تغییرات جسمانی و روانی ناشی از مواجهه با هیجان در این نوع مناظر، عواطفی به شکل قدرتمند بروز پیدا میکند از جمله، نگرشی ناخودآگاه به مرگ، آزادی، وجود و ظهور ترسهای عمیق و غلبه بر آنها، افزایش انرژی روانی، ازدیاد اعتماد به نفس، شگفتی و حیرت (Ewert, 1986; Kaplan & Talbot, 1983).
بررسی پتانسیلهای هیجانی استان کردستان
استان کردستان واقع در غرب ایران، به لحاظ موقعیت طبیعی و اقلیمی، روان آبها، رودخانه های متعدد و ییلاقات، کوهستانها و روستاهایی که در اقصی نقاط آن پراكنده اند، دارای پتانسیلهای توریستی و تفرجگاهی قابل توجهی است. به دلیل خصوصیات جغرافیایی و توپوگرافی خاص منطقه، مسیرهای پر پیچ و خم، دره ها و پلهای معلق زیادی در مسیر تردد به مناطق مسکونی و روستاهای این استان به چشم می خورد.
رودخانه سیروان، عبور از پل کابلی (به عنوان تنها مسیر عبوری از روی رودخانه سیروان)، مسیر کوهستانی بین ییلاق ههوار و روستای بلبر، ییلاق ههوار و … از جمله مناظر برجسته در استان کردستان، از حیث تجربه برانگیختگی هیجان، است.
ترکیب بصری عناصر سازنده چشم انداز حیرت انگیز رودخانه سیروان (ازجمله لایه های رسوبی و عظمت کوهستان اطراف، رودخانه طولانی و پر پیچ و خم) به همراه پل کابلی فرسوده روی آن و تجربه سه سطح از هیجان (قبل از عبور، در حین عبور و احساس قدرت غلبه بعداز عبور) یکی از نمونه های تجربه مناظر طبیعی با برانگیختگی دو سویه در کردستان است. همچنین تنومندی کوهستانهای رفیع در مسیر بین دو روستا (ههوار و بلبر) و طبیعت وسیع و بکر ییلاق، ضمن اینکه انگاره ای از وجود و عظمت خداوند است، گواهی بر ارزشمندی منطقه، پیرامون ادراکات هیجانی است.
ارائه پیشنهاداتی در خصوص بهبود و بسط پتانسیلهای استان
از آنجایی که بکر بودن و مداخلات انسانی محدود و ابتدایی در مناطق مذکور (به طور مثال روستای بلبر)، بخشی از شخصیت منظرین آن محسوب میشود، اولین و مهمترین اقدام، جلوگیری از ادامه تعرضات انسانی درحال رواج و ناشی از فهم نادرست و ناقص از شرایط منطقه است که تحت عنوان طرحهای توسعه روستایی مسبب نابودی هویت، فرصت و آینده این مناطق میشوند. همچنین مداخلات باید توسط افراد متخصص و در راستای بزرگنمایی و پررنگ کردن ویژگیهای منحصر بفرد این مناظر انجام شود. برای نمونه:
- طراحی و در نظر گرفتن تنوع در واکنش و برخورد افراد با موقعیتهای هیجانی ایجاد شده؛ سقوط آزاد از روبرو و یا از پشت، تحمل سطح بالایی از فشار ناشی از پرت شدن، بالا رفتن و قرار گرفتن در موقعیتی برای دید کلی به منطقه، تاب خوردن.
- استفاده از پتانسیل منظر مذکور از طریق درگیر کردن شخص با هیجاناتی مضاعف، مانند پریدن از ارتفاع در حالی که ایمنی شخص با اتصال به سازهای مقاوم از طریق واسطه های طناب الاستیکی فراهم می شود (بانجی جامپینگ).
- سقوط آزاد از پل کابلی به داخل رودخانه سیروان از دیگر روشهای خاطره انگیز کردن در ذهن به واسطه تجربه های بیشتر.
- ایجاد امکان درگیر شدن با احساسات هیجانی متفاوت، تک نفره، دو یا سه نفره، به عنوان تیپ بندیهای مختلف در تجربه این حس.
- بالا رفتن با اتکاء به سازه های حداقلی که پس از تنظیم سطح آدرنالین خون به کاربر فرصت کافی برای لذت از منظر مسحور کننده کوهستانی داده شود.
- افزایش میزان ترس تجربه شده در حین سقوط از کوهستان به دره های این منطقه با تنظیم استفاده از این برنامه در ساعاتی از طول شبانه روز که هوا تاریک و روشن است. همچنین تدابیر امنیتی نامحسوس (کابل هایی بسیار باریک اما با کارایی بالا) در نظر گرفته شود.
توجه به محدودیتهای قدی، وزنی، سنی و سابقه بیماری و آسیبهای بدنی و دیگر شرایط استفاده کنندگان از این برنامه ها از ملزومات است. بنابراین پیشنهاد میشود، تدابیری از جنس کمککردن به این اهداف، اندیشیده شود.
در نهایت باید اشاره کرد که اگر چه نقطه نظر افراد در مورد روابط بین طبیعت و انسان کاملاً وابسته به تصور و ترجیحات زیبایی شناسانه منظرینشان است، اما از نظر نگارنده، منحصر بفردی هیجانی مناظر کردستان با تبدیل به نوعی تم برای جذب گردشگران و بازدیدکنندگان نکته مثبتی محسوب می شود.
راهکار دیگر برای ارزش دهی به خصوصیات مناظر طبیعی دو سویه کردستان، تبدیل آنها به پارکهای ملی است که علاوه بر تقویت هویت سرزمین، افزایش اعتبار فرهنگی و غرور ملی، نوعی جبران برای کم لطفی های امکاناتی این مناطق باشد. امید است مدیران و تصمیم گیرندگان با شناختی کامل از موانع ساختاری و محیطی با توجه به جنبه های مثبت و منفی مداخلات در مقیاس بزرگ و درگیر کردن ساکنین در تصمیمگیریها دست به اعمال تغییرات توسعه ای زنند.
منابع
- Kaplan, S. and Talbot, J.F., 1983. Psychological benefits of a wilderness experience. In Behavior and the natural environment (pp. 163-203). Springer US
- Ewert, A., 1986. Fear and anxiety in environmental education programs. The Journal of Environmental Education, 18 (1), pp.33-39.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه شهید رجایی، دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به منطقه هورامانات در اردیبهشت ماه ۱۳۹۵ است که با راهنمایی اساتید حاضر در سفر تنظیم شده است.