مقدمه
آن دسته از فعالیتهای انسانی که تا پاسی از شب ادامه مییابد، حیات شبانه را به قسمتی از زندگی شهر تبدیلکرده است. اما متاسفانه امروز شاهد بی توجهی به منظر شبانه شهرها و عدم تقویت کیفیات محیطی با نور پردازی مناسب در فضاهای شهری هستیم. از این رو تحقیق حاضر با هدف بررسی و شناخت مولفههای کیفی موثر بر منظر شبانه و بررسی تاثیر این مولفه بر روی نمونه مورد مطالعه (میدان امیر چخماق یزد) به تحریر در آمده است.
منظر شبانه و تاثیر آن بر روی فضا
شهر در نتیجه مناسبات زندگی در طول روز و شب، دو چهره متفاوت از خود را برای شهروندان به نمایش می گذارد. در واقع تصور مخاطب از شهر هنگام شب، منظر شبانه است. بخشی از این منظر را فعالیتهای جمعی شهری در طول شب شکل میدهد و بخش دیگر را جنبههای بصری فضاهای شهری که در هنگام شب زیر پرده تاریکی از نظرها پنهان شده و تنها با نورپردازی مصنوعی قابل رؤیت است. (رضوان، 1389)
خلق سیمای بصری شهری متفاوت از روز در شب، از جمله تقابل و تفاوت چهره شبانه و روزانه ساختمانها (به ویژه بناهای تاریخی) و همچنین تبعات حضور انسان شامل سرزندگی، پویایی و صرفه اقتصادی ناشی از ادامه فعالیتهای اقتصادی شهروندان و از سوی دیگر بروز اثرات نامطلوبی از حضور انسان مانند ایجاد سر و صدای مزاحم برای ساکنین اطراف و رفتارهای ضد مدنی همچون آشغال ریختن و آلوده کردن محیط، تدریجاً سیمای خاصی را به محیط تحمیل میکند که تنها در صورت هدایت آگاهانه آنها میتوان کیفیت زندگی شبانه شهر را بهبود بخشید.
بررسی مطلوبیت کیفیت منظر شبانه در محیط های شهری
منظر شبانه باید توانایی تامین امنیت ذهنی برای مخاطبان فضا، امنیت عینی و کالبدی برای استفاده کنندگان، در نظر گرفتن دسترسی و سیستم حمل و نقل مناسب در شب را داشته باشد. در نظر گرفتن روشنایی مناسب و لازم و به تبع احترام به ارضای حس زیبایی شناسی کاربران نیز از دیگر ویژگیهای منظر مطلوب شبانه است. در این راستا برای سهولت تحلیل مطلوبیت یا عدم مطلوبیت کیفیات منظر شبانه فضاها می توان آنها را سه دسته بندی مولفه عملکردی، کالبد و معنا بررسی کرد. (گلکار، 1390)
مولفه عملکردی:
- سهولت دسترسی سواره و پیاده (ایمنی)
- افزایش فعالیت های شبانه
- افزایش امنیت محیط
مولفه کالبدی:
- افزایش جذابیت در پی پیچیدگی بصری
- دید بصری مطلوب
- خوانایی
مولفه معنایی:
- هویت
تحلیل منظر شبانه میدان امیر چخماق
این نمونه، از میدانهای مهم و اصلی شهر یزد و یکی از شاخص ترین مجموعه بناهای تاریخی شهر به شمار میرود و از نظر قدمت بناها و معماری در سطح کشور نیز از ارزش بالایی برخوردار است. مجموعه میدان متشکل از بازار، تکیه، مسجد و دو آب انبار است که تقریباً در مرکز بافت قدیمی شهر واقع شده و یکی از نقاط پر اهمیت یزد محسوب میشود.
تحلیل مولفههای عملکردی در منظر شبانه میدان
- سهولت دسترسی سواره و پیاده (ایمنی)
میدان امیر چخماق به واسطه موقعیت مکانی خود (مرکز شهر یزد)، از دسترسی و حمل و نقل عمومی خوبی برخوردار است که درصورت لزوم، امکان دسترسی آسان و امن را به میدان در هر ساعتی از شب فراهم می نماید. این در حالی است که ممنوعیت حضور و تردد وسایل نقلیه در عرصه میدان، محافظت از پیاده در برابر سواره را در فضای میانی میدان، با وجود نور کم موجود در آن، تامین کرده است. همچنین به دلیل کمبود نور در اطراف میدان و لبه های خیابانها، سهولت حرکت پیاده از عرض خیابانهای اطراف برای دسترسی به فضای میدان با مشکل رو به رو شده است.
- افزایش فعالیتهای شبانه
فضای داخلی میدان فاقد تجمع انسانی چشمگیر به دلیل عدم انجام فعالیتهای گروهی شبانه است و غیر از فعالیتهای آیینی که تعداد محدودی از شبهای سال را شامل می شود، مراسم یا سرگرمی شبانه جمعی دیگری وجود ندارد. راسته های تجاری اطراف میدان و راسته بازار موجود در امیرچخماق، از جمله فعالیتهای اقتصادی شبانه آن منطقه، تا ساعات اولیه شب ادامه دارند که ساخت جداره های شرقی و غربی سبب جدا شدن راسته های تجاری از میانه میدان شده و تنها راسته بازارچه، به عنوان فعالیت اقتصادی میدان خودنمایی میکند.
- افزایش امنیت محیط
شاید اولین دریافت مخاطبان از فضای شبانه میدان، تاریکی و ناکافی بودن روشنایی این فضا باشد. عاملی که سبب کاهش دید ناظر بر فضا شده و در پی آن کاهش حس امنیت را در ذهن استفاده کنندگان به وجود میآورد. از طرفی به واسطه شکل میدان، کنج، فضاهای رها شده و در نتیجه فضاهای مستعد جرم در شب ایجاد نشده و میتوان امنیت شبانه میدان را با مختصری نور، تامین کرد.
تحلیل مولفه های کالبدی در منظر شبانه میدان
- افزایش جذابیت در پی پیچیدگی بصری
حس خوشایندی که در اثر تحلیل و تعمق پیچیدگی های بصری در انسان ایجاد می شود، نوعی از جذابیت بصری را ایجاد می کند. هر چه میزان فاکتورهای تحلیلی بیشتر باشد، پیچیدگی بیشتر و در نتیجه رضایتمندی بیشتری به همراه خواهد داشت. با وجود اینکه مفاهیم پایه ای همچون تناسب، تباین، هماهنگی، تضاد و … در معماری بنای امیر چخماق وجود دارد و امکان استفاده از این پتانسیل در منظر شبانه به واسطه نورپردازی مناسب می تواند به وجود آید؛ ولی در حال حاضر ترکیب ضعیفی از نورپردازی و بنای معماری مشاهده میشود. بنای امیر چخماق به واسطه تعبیه روشنایی نامناسب در قوسها، صرفاً به صورت تعدادی قوس ساده نورانی ادراک میشود که کاهش پیچیدگی بصری را حاصل می کند.
- دید بصری مطلوب
علاوه بر وجود هماهنگی کم بین نورپردازی میدان و نورپردازی آبنمای موجود در آن، روشنایی کافی هم برای دیده شدن این عناصر وجود ندارد و اندک جلب توجه آن نیز به واسطه صدای آب است. کاهش آلودگیهای نوری نقش بسیار مهمی در به چشم آمدن مطلوب عناصر معمارانه دارد. نورپردازی اختصاصی مجموعه کمکی به ارائه بهتر و پوشش کاستی ها و برجسته کردن جذابیت بصری بنا نمیکند. طراح می تواند با نورپردازی، برخی از المانها و عناصر را در تاریکی نگه داشته و چشم را واردار به دیدن تصاویر دلخواه کند.
پایه های روشنایی خیابانهای اطراف میدانگاه، با نور با شدت یکسان و یک رنگ، در مجموع ترکیبی را به وجود می آورند که چشم را خسته می کند. در کل نورپردازی همراه با کاستی منطقه، میدانگاهی تاریک و صرفاً به عنوان محل عبور را به مردم عرضه می کند.
از دیگر موارد بصری مشاهده شده عدم نظم در میدان است. میدانگاه اطراف امیر چخماق فاقد نظم، مغشوش و مملو از موانع بصری است، البته قابل ذکر است این اتفاق در امتداد استفاده از پتانسیل فضا برای ایجاد فضای آیینی شبانه (برگزاری آیین های عبادی محرم) ایجاد شده که باعث خدشه دارشدن ادراکات هویتی و تاریخی میدانگاه بوده است.
-
خوانایی
کیفیت نشانه ای منظر شبانه میدان، نسبت به هویت مشخص و ویژه آن در روز (به سبب معماری) کمرنگ تر است، در حالی که انتظار میرود با نورپردازی کارآمد، میدان در شب تصویری شاخص را در ذهن مخاطبان به وجود آورد تا بدین وسیله، وظیفه نشانه بودن و کمک به افزایش خوانایی را انجام دهد.
تحلیل مولفه معنایی در منظر شبانه میدان
- هویت یا دلبستگی
قسمتی از معانی و مفاهیم در فضای میدان امیر چخماق، به واسطه برگزاری مناسبتهای آیینی (مراسم عزاداری محرم) به وجود میآید. همچنین بازدید و حضور مکرر افراد در میدان، به واسطه موقعیت استقرار میدان در مرکز شهر، تعامل اجتماعی افراد با همدیگر در برگزاری مراسم و حس تفاخر به مکان (هویت مکان) به واسطه ویژگیهای فضایی و معماری ایرانی میدان، دلبستگی به فضای میدان را به وجود می آورد.
همچنین حضور نخل در عرصه میدان به عنوان یک عنصر بسیار مهم نشانه ای و آیینی با کم لطفی رو به رو بوده است که بعد از روشنایی روز دید اندکی به این عنصر وجود دارد. تاکید به نخل در شب از بین رفته و کمتر مورد توجه قرار می گیرد در حالی که می تواند به عنوان نماد، در ایجاد هویت و دلبستگی نقش مهمی داشته باشد.
پیشنهاداتی برای بهبود کیفیت و مطلوبیت منظر شبانه میدان امیر چخماق
- مناره و مسجد امیر چخماق از عناصر نشانهای مجموعه با هدف خوانایی هستند. با بهره گیری از ارتفاع زیاد مناره ها به واسطه اعمال نورپردازی می توان قابلیت دیده شدن و شاخص شدن از فواصل خیلی دور را نیز فراهم کرد.
- استفاده از نورپردازی مناسبتی، برای مثال نورپردازی با رنگ خاص در ایام محرم و نورپردازی متنوع برای افزایش جذابیت فضا (الگوبرداری از نمونه های موجود در یزد مانند نورپردازی باغ صدری).
- استفاده از نورپردازی به عنوان یکی از عوامل تعریف و تفکیک فضایی عرصه میدان برای بالا رفتن پتانسیل استفاده از عرصه میدانگاه.
- ایجاد فعالیتهایی تعاملی بین مخاطب، کاربر و منظر که سرزندگی و هیجان در استفاده کنندگان را تشدید کند. در طراحی رفتارهای تعاملی با محیط، مخاطب ارتباط بین خودش و منظر را درک می کند. اینجاست که منظر صرفاً تاثیرگذار بر مخاطب نخواهد بود و این درک متفاوت از فضا، عامل جذب کاربران برای تجربه مجدد است و در نتیجه افزایش حضور انسان سبب افزایش کیفیت منظر شبانه خواهد شد. به طور مثال با نورپردازی تعاملی، که “با حرکت افراد” و” انعکاس های نور”، تلفیق نور و سایه در محیط میدان ایجاد می شود؛ نه تنها حضور مخاطب نمودی بصری پیدا میکند بلکه بر آن نیز تأکید میشود. با تأکید بر سرعت و سایر خصیصه های حرکتی افراد، نور و سایه تغییر میکند و مخاطب کاملاً ادراک فضایی میدان را در رابطه مستقیم با اعمال خود میبیند.
- مقدمات زندگی شبانه فشار زیادی بر قلمرو عمومی و خدمات شهری مانند حمل و نقل عمومی و مراقبت های امنیتی وارد می آورد. در قبال هزینه های خدماتی و امنیتی در رابطه با ادامه زندگی شبانه میدان، تقویت بعد اقتصادی فعالیتها در آن بازه زمانی، در جبران قسمتی از هزینه ها کمک بسزایی میکند.
- به علت ارزش تاریخی سایت پیشنهاد می شود که طراحی نورپردازی برای تاکید بر وجه های هویتی و تاریخی میدانگاه باشد، نه به عنوان عنصری مستقل که هویت بنا را تحت تاثیر قرار دهد. علاوه بر این نورپردازی به نحوی باشد که علاوه بر شاخص کردن بنای امیر چخماق باعث ایجاد ارتباط بین میدان مستطیل شکل جلو و بنا شود.
- استفاده از سطح آبنمای میدان به عنوان عنصری انعکاس دهنده، چه در هنگام جریان چه در هنگام سکون، حجم نور درک شده را دو برابر می کند و یکی از راههای کنترل میزان مصرف انرژی برای نورپردازی شبانه است.
منابع
- رضوان، محمد و خیری عبدالله. 1389. سیمای شبانه، ضرورت انطباق تصویر روز با نورپردازی شهر. مجله منظر،شماره 2. صص 79-78
- کالن،گوردون. 1389. گزيده منظر شهری. ترجمه منوچهر طبیبیان. چاپ دوم. دانشگاه تهران. تهران
- گلکار، کوروش. 1390. آفرینش مکان پایدار؛ تاملاتی در باب نظریه طراحی شهری
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی گروه معماری منظر دانشگاه بینالمللی امام خمینی (ره)، به استان یزد در آبان ماه ۱۳۹۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.