“… لطفاً از نزدیک به شهرهای واقعی نگاه کنید. زمانی که نگاه می‌کنید، بهتر است گوش کنید، درنگ کنید و درباره آنچه می‌بینید، بیندیشید.” (جین جیکوبز، 1961)
اولین چیزی که در بازدید از میدان سرخ مسکو جلب توجه می‌کرد، پویایی و سرزندگی این میدان تاریخی بود. میدان وسیع و پهناور سرخ (700 متر در 130 متر) در مسکو، میدان مرکزی شهر و گاهی کل روسیه شمرده می‌شود، چرا که تاریخچه ای غنی در دل خود دارد و نیز بسیاری از خیابانهای اصلی مسکو به این میدان منتهی می شوند. میدان سرخ در طول تاریخ خود در کنار مجموعه حکومتی – مذهبی «کرملین» (هسته اولیه شکل گیری شهر مسکو) مرکز تجمع گروه عظیمی از بازرگانان، شهروندان و نیز مرکز شایعه پراکنی بوده است.
این میدان با هویت منحصربفرد خود در طول روز و نورپردازی ویژه شبانه، پر از اتفاقات شهری، موسیقی و نمایش خیابانی، گردهمایی مردم، بروز فعالیتهای اختیاری (در مقابل فعالیتهای اجباری نظیر عبور)، فرصتهای جمع شدن، دیدن و گوش فرا دادن به زندگی شهری که هر فرد خود بازیگر این صحنه است؛ توقف کردن و ایستادن و … است.
عناصر مهم استخوان بندی مرکز شهر مسکو به صورت یک کلّیت درهم تنیده، پیرامون میدان سرخ گرد هم آمده‌اند. ورودی اصلی میدان در قسمت شمالی آن قرار دارد که از سمت میدان «مانژ» از طریق دروازه رستاخیز به میدان سرخ باز می شود. این دروازه در اصل بخشی از دیوار تاریخی «کیتای گرود» بوده است که در سال 1538 ساخته شد تا بازرگانان این منطقه را به یکدیگر متصل نمایند.
در کلیسای کوچک آن، تمثال مادرِ خدا نگهداری می شود که سزارها پیش از ورود به کرملین برای ادای احترام به این تمثال معجزه آسا، در مقابل آن توقف می‌کردند. در پیاده روی مقابل دروازه، شاخص کیلومتر صفر (نقطه صفر) قرار دارد که تمام مسافت های روسیه از آن نقطه اندازه‌گیری می شود.
عناصر حاشیه میدان سرخ مسکو
هنگام ورود به میدان در سمت راست، موزه تاریخی دولت قرار دارد که در سالهای 1883-1874 به سبک احیاء روسیه با مناره های کوچک، سقفهای شیروانی و چند برج ساخته شد. گلچینی از این مجموعه ای عظیم در تالارهای باشکوه، تاریخ روسیه را از عصر سنگ تا قرن 19 برای بازدیدکنندگان حکایت می‌کند. در آن سوی میدان روبروی موزه تاریخی دولت، «کلیسای جامع سنت باسیل» مستقر است که به منظور بزرگداشت پیروزی روسیه بر لهستان در سال 1636 ساخته شد.
در قسمت شرق میدان، ساختمان فروشگاه بزرگ دولتی موسوم به «گام» واقع شده است که در زمان ساخت این فروشگاه زیبا و دلباز به سبک احیاء روسی در 1893-1890، آنرا خیابان تجارت فوقانی می‌خواندند. روبروی ساختمان گام و مقابل مجموعه کرملین، «آرامگاه ولادیمیر الیچ لنین» قرار دارد که ساختار گرانیتی کوچک ولی یادمانی آن، یادآور المانهایی از آرامگاههای باستانی همانند هرمهای پله ای و آرامگاه کوروش بزرگ است.
هنگام حضور در میدان در نگاه اول، به دلیل مساحت بسیار زیاد و خلوص فضا، کلّیت یکپارچه ای به ذهن متبادر نمی‌شود؛ چرا که گستردگی میدان توان درک یکجای کل آنرا نمی‌دهد. نکته جالب توجه در تقابل توده و فضای محدوده بافت سنتی و تاریخی مسکو نهفته است.
در بافتهای سنتی و مراکز تاریخی شهرها معمولاً شاهد انباشتگی توده های ساختمانی و ساخت فشرده و لایه لایه شهر در کنار هم هستیم، به طوری که به ندرت فضای یکپارچه گسترده بین بناها وجود دارد. در حالی که در میدان سرخ داستان طور دیگری است. با اینکه هر یک از این عناصر در دوره های متفاوتی ساخته شده اند، اما یکپارچگی فضای میدان حفظ شده است و هر یک از عناصر محیط بر میدان، به واسطه فضای میدان، کلیت واحدی یافته اند.
گستردگی و فراخی میدان و انفصال هر یک از بدنه ها از هم، فضایی منعطف با شخصیت منحصربفرد، فارغ از هویت جداره ها پدید آورده است؛ به طوری که هیچ یک از بدنه ها عملکرد خاصی به گستره میدان دیکته نمی کنند، بلکه بالعکس، این فضای یگانه میدان است که به جداره های منفک از هم، کلّیت یکپارچه بخشیده است.
میدان سرخ در طول حیات خود شاهد رویدادهای مختلف اعم از برگزاری مراسم حکومتی – سلطنتی و جشنهای پیروزی و گردهمایی های مردمی بوده است که از آن جمله می توان به صحنه برگزاری رژه نظامی به مناسبت چند دهمین سالگرد پیروزی بر ارتش نازی و یا در مردمی ترین حالت خود، به برگزاری کنسرتهای کوچک و بزرگ و مراسم عروسی و عکسهای یادمانی اشاره کرد.
در هم تنیده شدن این عناصر شاخص شهری و تاریخی، عرصه فراخ، رویایی و کم نظیر میدان سرخ را پدید آورده است. اینجا همانجایی است که فیزیک و کالبد به اسطوره و معنا می رسد. بی‌دلیل نیست که توصیف و نام و نشان این میدان در دل افسانه ها و سروده های مشاهیر آمده است.
منابع
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه های بین‌المللی امام خمینی، تهران، شهید بهشتی، شهید رجایی و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به کشور روسیه در مهر ماه 1395 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
