نقش حواس در ادراک محیط
در فرآیند ادراک محیط، بخش عظیمی از شناخت و تماس با دنیای خارج توسط اندامهای حسی انسان حاصل می‌گردد. در محیط اشیاء دیده و لمس می شوند، بوها استشمام می‌گردند، صداها شنیده می‌شوند و به این ترتیب تجربه های حسی – عاطفی متفاوتی شکل می گیرند. (لطفی و زمانی، 1393: 44) غنای حسی موجب شکل گیری تجربیات حسی متنوع در فضا و در نتیجه پاسخ دهندگی بیشتر فضا می‌شود. (بنتلی، 1386)
اگر چه نخستین برخورد با فضا تجربه‌ای بصری است و درک فضا معمولاً از طریق ظواهر و مشهودات آغاز می‌گردد، با این حال حواس دیگر نیز در ادراک کیفیات محیطی بسیار تأثیرگذارند. به بیان دیگر، اگر چه بینایی حس غالب در ادراک است اما صدا، بو، دما، تعادل، جهت، جنس و بافتِ عناصر تعریف کنندۀ فضا نیز در این فرآیند نقش مهمی بر عهده دارند. (پاکزاد، 1388)
با توجه به اهمیت حواس در ادراک محیط، که امروزه غالباً نادیده گرفته می شود، نوشتار حاضر این موضوع را مورد بررسی قرار داده و پتانسیلهای منطقۀ هورامان را از نظر غنای حسی واکاوی می نماید.
جایگاه منظر حسی در تعامل انسان و محیط
در فرآیند ادراک محیط، رابطه ای دو طرفه میان ویژگیهای محیط و ادراک، شناخت و ارزیابی و رفتار انسان وجود دارد. در مرحلۀ ادراک، محیط ویژگیهای محسوس خود مانند کیفیات بصری، صوتی، لمسی و بویایی را در معرض حواس انسان قرار می دهد که بدین منظور می توان از لفظ «منظر حسی» استفاده کرد که شامل منظر عینی، منظر صوتی، منظر بویایی، منظر چشایی و منظر لمسی محیط خواهد بود. (لطفی و زمانی، 1393: 45)
منظر حسی در روستای اورامان تخت
روستای هورامان تخت، مرکز دهستان هورامان که در جنوب غربی استان کردستان قرار دارد، به واسطۀ داشتن اقلیم مناسب و همچنین شرایط ویژۀ توپوگرافی و پوشش گیاهی متنوع، هوای لطیف و جلوه ای زیبا از طبیعت دلچسب را در تمام فصول سال به معرض تماشا می گذارد. زندگی مردمان این منطقه به طرز شگفت آوری با طبیعت عجین بوده و حتی می‌توان طبیعت خاص این منطقه را منشاء اصلی ایجاد بستر فرهنگی این روستا دانست.
منظر روستای هورامان تخت و سایر روستاهای این منطقه را می توان نمونه‌ای بارز از منظر حسی دانست؛ چرا که در هم آمیختگی طبیعت با زندگی مردمان غنای حسی فوق العاده ای را در ادراک محیط ایجاد نموده است. آنها در طول زندگی روزمره با طبیعت پیرامونی ویژۀ خود در ارتباط هستند و آن را با تمامی حواس خود می‌شناسند. بر اساس مطالب ذکر شده در بخش قبل، می‌توان منظر روستای هورامان تخت را به تفکیک حواس پنجگانه بازشناسی نمود:
منظر عینی (دیداری): چشم اندازهای زیبای هورامان از تأثیر و تأثر عوامل اقلیمی منطقه شکل گرفته و عامل اختلاف ارتفاع نیز بر جذابیت آن افزوده است. دامنۀ کوه ها زمستانها پوشیده از برف است و تابستانها به منطقه ای ییلاقی تبدیل می شود. مناظر این منطقه، نه تنها برای ساکنانش بسیار چشم نوازند، بلکه چشم اندازهایی فراموش نشدنی را در ذهن هر مسافری بر جای می‌گذارد. از آن جمله می توان چشم انداز کوه شاهو (بلندترین کوه این منطقه)، ییلاق (هه وار) در ارتفاعات هورامان تخت و حتی خانه های پلکانی روستا را نام برد.
منظر صوتی (شنیداری): رودخانۀ سیروان که از خروشان ترین رودخانه های استان است، در میان کوهستان جریان دارد و نقش مهمی در منظر صوتی این منطقه ایفا می‌کند. هورامی ها محیط زندگی خود را با صداهایش به خوبی می شناسند. آنها آواز پرندگان مختلف را از یکدیگر تمیز می دهند و شناسایی صدای حیوانات وحشی به آنها در مقابله با خطر کمک می کند.
منظر بساوایی (لمسی): آب و هوای فرح بخش و لطیف، اولین موردی است که فرد با قرار گرفتن در این فضا لمس می‌کند. اختلاف سطح و وجود راههای خشن و نرم، تجربیات متفاوتی را هنگام قدم زدن در روستا ایجاد می کند. بافت معماری سنگی روستا نیز در غنای منظر بساوایی نقش دارد که به صورت خشکه چین و هماهنگ با طبیعت سنگی پیرامون ساخته شده است.
منظر بویایی و چشایی: منظر بویایی و منظر چشایی با یکدیگر در ارتباط هستند زیرا در بسیاری از موارد بو و مزه با هم تجربه می‌شوند. در منطقۀ هورامان پوشش گیاهی متنوعی وجود دارد و رایحه های مختلف گیاهان، انسان را مجذوب می کند. باغات هورامی ها به صورت تراس بندی شده در نزدیکی محل زندگی شان قرار دارند. آنها گونه های گیاهی را کاملاً می شناسند و از آنها در تهیۀ غذا استفاده می کنند. (مانند گیاه کنگر که در این منطقه به وفور یافت می‌شود)
نتیجه گیری
همانطور که ذکر شد، گیرنده های حسی پنجگانه نقشی حیاتی در تجربۀ فضا و ادراک محیط ایفا می کنند. بنابراین منظر حسی، عاملی مهم در تعامل انسان و فضا خواهد بود. در این گزارش، منظر حسی منطقۀ هورامان و به طور خاص روستای هورامان تخت، به تفکیک حواس پنجگانه مورد بررسی قرار گرفت. بخش قابل توجهی از منظر حسی این منطقه، به صورت طبیعی بوده و تعامل انسان با محیط نیز گاهاً بر ارزش آن افزوده است.
توجه به این موضوع از این جهت حائز اهمیت است که امروزه بینایی حس مسلط به شمار می رود و طراحی فضا غالباً منحصر به کیفیات بصری می شود؛ در صورتی که توجه به سایر حواس در طراحیها به طور قابل توجهی بر کیفیت فضا می افزاید و روستای هورامان تخت شاهدی بر این مدعا است. بنابراین بهره گیری از محرکهای حسی در محیط برای تمامی حواس را می توان گامی مهم در جهت ارتقاء کیفیات محیط و افزایش احساس تعلق مخاطب تلقی نمود.
منابع
- لطفی، افسانه و زمانی، بهادر. 1393. نقش مؤلفه های منظر حسی در کیفیت محورهای مجهز محلی (مطالعه موردی: محور علیقلی آقا در اصفهان) فصلنامه مطالعات شهری، شماره 13
- بنتلی، ای. ین. 1386. محیط های پاسخده: کتابی راهنما برای طراحان. ترجمه مصطفی بهزادفر. انتشارات دانشگاه علم و صنعت. چاپ سوم، تهران.
- پاکزاد، جهانشاه. 1388. راهنمای طراحی فضاهای شهری در ایران. نشر شهیدی، وزارت مسکن و شهرسازی. تهران.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه شهید رجایی، دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به منطقه هورامانات در اردیبهشت ماه ۱۳۹۵ است که با راهنمایی اساتید حاضر در سفر تنظیم شده است.
