جزیره زیبای قشم با دارا بودن میراث ارزشمند زمین شناختی، از قبیل گنبد نمکی نمکدان، بزرگترین غار نمکی جهان، پدیده های شگفت انگیز فرسایشی از قبیل تنگه چاه کوه، دره ستاره ها و همچنین تنوع زیستی، فرهنگی و تاریخی، مجموعه ای گرانبها را گرد هم آورده که در دنیا بی مثال است. تجمیع این جاذبه ها در جزیره قشم، به همراه عنوان اولین ژئوپارک ایران و خاورمیانه و همچنین واقع شدن این جزیره در منطقه استراتژیک خلیج فارس باعث شده که این جزیره از اهمیت ویژه ای در مجامع ملی و بین المللی برخوردار شده است.
جاذبه های زمین گردشگری
اغلب جاذبه ها و پدیده های قابل توجه در جزیره قشم تحت تاثیر فرسایش که حاصل عملکرد باد، باران، امواج دریا، رطوبت و … است، ایجاد شده اند. فراوانی لایه ها و بخشهای سست و تناوب آنها با لایه های سخت تر و متاثر شدن از فرسایش، اشکال بسیار زیبایی را خلق نموده است که تنگه چاه کوه از نمونه های این جاذبه های زمین شناختی است.(امری کاظمی، 1388)
تنگه چاه کوه
تنگه چاه کوه در استان هرمزگان و شرق جزیره قشم واقع است. دره یا تنگه چاه کوه، در بخش شهاب از توابع شهرستان قشم، دره ای به عمق 100 متر و نمایشی از فرسایش سنگهای رسوبی است. این دره در 70 کیلومتری شهر قشم و در کنار روستای چاهوی شرقی،در بخش غربی ساحل شمالی جزیزه قشم قرار دارد و شامل 2 دره شمالی – جنوبی (تصویر 1، سمت راست) و شرقی – غربی (تصویر 1، سمت چپ) است.
عوامل شکل گیری تنگه چاه کوه
تنگه چاه کوه (چاکو) یک نمونه ویژه و کم نظیر از عملکرد فرسایشی آب جاری است. حرکت سریع و قدرتمند آب در بارندگی های شدید و نادر، عامل اصلی شکل گیری این تنگه بخشی از یال شمالی – غربی تاقدیس است که کوه نمکدان در آن رخنمون دارد. تاقدیس یک ساختار محدب گنبد مانند است که در اثر فشارهای درونی و جانبی و در نهایت چین خوردگی لایه های زمین پدید می آید. تنگه چاه کوه یکی از این شکستگی های اولیه و سپس توسعه یافته توسط عوامل فرسایشی است.
در راستای عمود بر امتداد اصلی تنگه، یک تنگه دیگر نیز به چشم می خورد که عامل اصلی تشکیل آن، یک گسل کاملاً بارز است که امتداد گسستگی آن را آشکارا می توان دید. وجود اشکال معقر کروی، بیضوی و خطی در دیواره های تنگه حاصل عملکرد مکانیکی آب، یکنواخت نبودن جنس دیواره در تمامی نقاط و وجود درزهای پرشمار کوچک و بزرگ در دیواره است. (امری کاظمی، 1383)
وجه تمایز تنگه چاه کوه با دیگر جاذبه های گردشگری
این منطقه به دلیل دارا بودن ویژگیهای طبیعی منحصر بفرد و جذاب تر نسبت به بقیه نقاط، متفاوت با دیگر مناطق است. ویژگیهایی که در مناطق دیگر کمتر دیده می شود و یا اصلاً دیده نمی شود. در نتیجه جاذبه خاصی برای همگان ایجاد می کند. در تنگه چاه کوه به دلیل بکر بودن کامل منطقه بازدیدکنندگان با نوعی طبیعت عجیب و تا حدی توام با ترس مواجه می شوند.
این دره از چهارسو، چهار تنگه دارد که در جاهایی دیواره ها به هم می رسند و فاصله 2 دیواره از هم شاید به حدود نیم متر برسد. به نظر می رسد این دره و دره های مشابه اطراف آن مربوط به شکستگی های تاقدیس بزرگی باشند که بر ایجاد گنبد نمکی نمکدان هم نقش داشته است. جنس سنگهای چاه کوه، از سنگهای رسوبی موسوم به سنگهای آهکی و مربوط به رشته کوه زاگرس می شوند که جزو یکی از 3 گروه سنگهای موجود در طبیعت (رسوبی، آذرین و دگرگونی) قرار می گیرد.
این دره شگفت انگیز در دل کوه سنگی یکپارچه که به شکل ضربدر برش خورده قرار دارد. چاه کوه در ابتدا عریض و با دیواره های بلند در برابر دیدگان مخاطب ظاهر می شود، ولی به تدریج از عرض آن کاسته تا جایی که عبور از میان آن دشوار می شود. این در حالی است که ارتفاع دیواره ها همچنان زیاد است و به همین دلیل داخل دره نور کمی وجود دارد.
ورودی دره شمالی – جنوبی از سمت شمال عریض تر و کم شیب تر است و شکل کمابیش U مانندی را نشان می دهد. هر چه به سمت جنوب پیش می رویم دره کم عرض تر شده، شیب آن افزایش می یابد و در انتها به شکل V در آمده و صعب العبور می شود.
این مشخصات نشان دهنده سیلابی بودن دره است. دیواره های دره شیارها و خطوط فرسایشی موازی متعددی را نشان می دهند که بعضاً این شیارها عمق بیشتری پیدا کرده و فرمهای قاشقی یا قیفی را به خود می گیرند. طرحها و اشکالی که روی دیواره های این تنگه زیبا نقش بسته هر بیننده ای را تحت تأثیر قرار می دهد. اشکالی که خیال انگیز و رویاگونه اند و مانند آثار هنری ارزشمندی شده اند که به دست هنرمند توانایی به وجود آمده اند.
یکی از ویژگیهای سازنده زمین شناسی تنگه چاه کوه، غیر قابل نفوذ بودن آن در برابر آب است. این عامل موجب می شود آب در درون آن جاری شده و درز و شکافهای آن را پر کرده و بفرساید. مردم محلی از این خاصیت سازنده تنگه استفاده جانبی کرده اند و با حفر گودال هایی در کف تنگه، امکان گردآوری و ذخیره آب باران را فراهم نموده اند. با توجه به خشک بودن جزیره و ارزش زیاد آب باران در قدیم، این ابتکار بسیار ارزشمند و مؤثر بوده است. دلیل نامگذاری چاه کوه هم وجود این چاهها است.
اقدامات صورت گرفته توسط سازمان منطقه آزاد قشم
تنگه چاه كوه یكی از جاذبه های ژئوپارک قشم است و تاكنون اقدامهایی در حد تایید سازمان یونسكو در این تنگه انجام شده است. ساخت جاده به طول ۴ كیلومتر، ساخت سرویس بهداشتی، نصب چند تابلو آموزشی و زیست محیطی، نصب سطل زباله، ساخت پاركینگ و دایر كردن كیوسک نگهبانی از جمله اقدام سازمان منطقه آزاد قشم در این تنگه گردشگری به شمار می آید. ولی در بازدیدی که انجام شد شاهد نکات مثبت و منفی مواردی بودیم که به این سایت اضافه شده بود. استفاده از عناصر طبیعی برای مشخص کردن مسیر نکته مثبتی بود که شایان توجه بود.
نیمکتهایی در مسیر قرار داده شده بود که به هیچ وجه تطابقی با طبیعت اطرافش نداشت. نه تنها از آن پیروی نمی کرد بلکه توجه را بیشتر از طبیعت به خود و ناهماهنگی اش با طبیعت جلب می کرد.
پیشنهادهایی برای رونق بیشتر در عین حفاظت از این منطقه
حفظ حالت طبیعی این تنگه بیشتر از هر عامل دیگری می تواند در درک طبیعت آن تاثیرگذار باشد.
- استفاده از عناصر طبیعی برای مشخص کردن مسیر و مبلمان، با دخالت حداقلی در محیط و به شکلی که متناسب با بافت طبیعی محیط باشد باید در نظر گرفته شود.
- در الحاق و یا طراحی برای امکانات موردنیاز در این سایت باید این نکته در نظر گرفته شود که این فرم و شکل غالب تغییر نکند و بکر بودن محیط دست نخورده باقی بماند به طوری که هر الحاقی در لایه دوم اولویت بصری قرار گیرد.
- به مرور برای رفع نیاز گردشگران انتخابهایی فکر نشده بهعنوان امکانات قائل نشوند که نتیجه مداخله نامناسب در حوزه طبیعی منظر گردد.
- فراهم آوردن امکان آموزش مستقیم و غیر مستقیم در امتداد مسیرها برای افراد درحال گذر از این مناظر توسط ارتباط فعالی که با بومشناسی طبیعی برقرار میکنند. برای مثال آشکارسازی نحوه تبدیل مناظر طبیعی به وضع کنونی از طریق علائم آموزشی یک ارتباط انفعالی را به وجود می آورد که موجب ایجاد درک عمیقی از رابطه بین زمین و ساز و کارهای طبیعی می شود.
- دیواره های تماشایی و اعجاب انگیز تنگه چاه کوه ارزش زیبایی شناختی بالایی دارند و حفاظت از آنها در برابر کنده کاری یا نوشتن یادگاری، موجب همبستگی شدن این زیبایی و لذت بازدیدکنندگان آینده آن خواهد بود. پس سعی در جهت فرهنگ سازی هر چه بیشتر و بیان میزان اهمیت اینگونه مناطق مانع چنین اتفاقهایی خواهد شد.
جمع بندی
در سالهای اخیر بحث ژئوتوریسم و ژئوپارك، در حال توسعه روز افزون علمی و عملی در جهان است و کشور ایران این قابلیت را دارا است که با اقدامات علمی، اصولی و قانونگذاری در جهت حفاظت از طبیعت و آموزش مردم روستاهای پیرامون ژئوسایتها و مدیریت کارآمد، در توسعه پایدار محلی و ملی تاثیرگذار باشد. از اینرو جزیره قشم به دلیل دارا بودن اولین ژئوپارک خاورمیانه و ویژگیهای متنوع زیستی، فرهنگی و تاریخی مورد مطالعه قرار می گیرد. تنگه چاه کوه یک نمونه منحصر بفرد در این ژئوپارک است که باید در صدد حفظ طبیعت آن کوشید و پیشنهاداتی که مطرح شد در جهت حفظ این منطقه برای آیندگان است.
منابع
- امری کاظمی، علیرضا. 1383. اطلس ژئوتوریسم قشم، انتشارات سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، تهران. ص 14-31
- Yazdi, Abdollah. (2012): A Study of Iran’s Lut desert: Geomorphological and Geotourism Attractions, Proceedings of Annual International Conference on Geological & Earth Sciences (GEOS2012) 3-4 December, Singapore: 35-41.
- Sturm, B. (1994): The geotope concept: geological nature conservation by town and country planning, Geological and Landscape Conservation, In: D. O’Halloran, C. Green, M. Harley et al. (Eds), Geological Society: 27-31.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی دانشجویان معماری منظر دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین و دانشگاه تهران به جزایر هرمز و قشم در بهمن ماه ۱۳۹۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
