مقدمه
تمام پدیده هایی که با حواس پنجگانه آدمی قابل ادراک هستند، اجزایی از پیکره شهر تلقی می‌شوند. همه در شکل گیری “تصویر شناور شهر” سهیم اند. تصويرها، هر يك نشانه معنا، محتوا و مضمونى خاص است. مجموعه در هم تنيده شده اين تصاوير، تصوير شهر و سيمايى است كه خلقيات، عادات، رسوم، رفتارها، عقايد و به طور كلى خصوصيات شهروندان يك شهر و هر جامعه شهرى را عيان می‌كند. (نوروزی طلب، 1389، 19)
آنچه در بالا آمد را نه تنها به شهر، که به تمامی مجموعه های زیستی می توان تعمیم داد و اینچنین است که شناخت عناصر منظرین هر منطقه و مجموعه به منظور آشنایی با خصوصیات ویژه آن جامعه اهمیت می یابد. نکته دارای اهمیت در شناسایی عناصر منظرین یک مجموعه، توجه به سه مقیاس کلان، میانی و خرد در مطالعه این عناصر است. این نوشتار به دنبال معرفی و بازشناسی خرد عناصر سازنده منظر (به عنوان جزءِ پایه در تقسیم بندی اجزای سازنده منظر) در منطقه لافت در جزیره قشم است.
طبقه بندی عناصر منظرین
در توضیح و مطالعه عناصر منظرین می‌توان سه سطح یا مقیاس را در نظر گرفت که به شرح زیر توصیف می‌شوند:
- عناصر خرد: عناصر پایه در مطالعه منظر که در مراحل بعدی با قرارگیری در کنار یکدیگر عناصر میانی و کلان را شکل می دهند. در این سطح جزء عناصر تشکیل دهنده منظر به تنهایی مورد توجه قرار می گیرند.
- عناصر میانی: ترکیبی از خرد عنصرها با قرارگیری در کنار یکدیگر منظر میانی را می سازند. برای مثال خیابان را می توان عنصری میانی دانست.
- عناصر کلان: در این سطح منظر به مثابه یک کل مطرح شده و ترکیبی از عناصر کوچکتر می سازد. در واقع می توان گفت منظر کلان از نظر اجزا همانند منظر میانی از خرد عنصرها تشکیل شده، اما در این مقیاس منظر حاوی پیام و نقشی مشخص می باشد. برای مثال خیابان به عنوان مرکز شهری عنصری کلان محسوب می شود.
عناصر خرد در منظر لافت و عوامل موثر در شکل گیری آن
جزیره قشم و به تبع آن بندر لافت، با قرارگیری در یک منطقه جغرافیایی ویژه، از شاخصه هایی برخوردار است که منجر به شکل گیری عناصر منظرین مختص این منطقه شده‌اند. به طور خلاصه این عناصر و نیز عوامل تأثیرگذار بر ظهور آنها را می‌توان به شرح زیر بیان نمود:
اقلیم: بافت روستا با توجه به شرایط اقلیمی خاص منطقه یعنی رطوبت بسیار زیاد در تمام فصول سال و هوای بسیار گرم و مرطوب در فصل تابستان و نیز قلت بارندگی شکل گرفته است (پورجعفر و دیگران، 1389) که این امر سبب ایجاد عناصر منظرین ویژه و کاربردی در محدوده مورد مطالعه شده است.
در معرفی عناصر منظرین برجسته در بندر لافت که بر اثر اقلیم بروز یافته اند، در قدم اول می توان آنها را به دو گروه عناصر طبیعی و انسان ساخت دسته بندی نمود. از میان عناصر انسان ساخت آنچه به شکلی بارز در بافت بندر دیده می شود شامل حضور پر رنگ بادگیرها که اغلب دو و یا چهار طرفه هستند (گروهی از دانشجویان معماری دانشکده هنرهای زیبا، 1380، 118)،
به عنوان عناصری کاربردی است که در حیاط اغلب خانه ها دیده می شود. پس از آن باید از چاه های تلا نام برد، بدین ترتیب که در محوطه ای گود تعداد زیادی حلقه چاه در کنار یکدیگر به منظور گردآوری و نگهداری آبهای سطحی حفر شده و مجموعه ای شاخص را تشکیل داده اند (همان). دریا به عنوان اصلی ترین چشم انداز روستا و نیز تک درختان نخل واقع شده در حیاط خانه ها به عنوان عناصری طبیعی جزء دیگری از لایه اول منظر روستا را تشکیل می دهند.
شیوه تأمین معیشت: با توجه به مجاورت دریا و مبادلات تجاری بین بنادر جنوب و کشورهای عربی و هندوستان تزئینات ساختمان و فرم قوسها و بازشوها شباهت بسیار زیادی با ساختمانهای شبه جزیره عربستان و هندوستان پیدا کرده است (پور جعفر و دیگران، 1389). برای مثال بین بادگيرهای بندر لنگه، قشم و بندرعباس و بادگيرهاي سواحل جنوبي خليج فارس شباهت بسیار زیادی مشاهده می شود (لیلیان و دیگران، 1389، 31). و همچنین الگوی متنوع شباک ها در معماری خانه ها نشانی از تأثیر فرهنگ عربی بر این خطه دارد. بنابراین در این منطقه عناصر مصنوع به شکلی التقاطی و تلفیقی بروز و ظهور یافته اند.
مذهب و فرهنگ: شرایط فرهنگی و مذهبی ویژه منطقه با توجه به اینکه بومیان از اهل سنت هستند، در شکل گیری عناصر منظرین خاص و مذهبی تأثیری بسزایی داشته است. تک منارهای مساجد سنی مذهب روستا به شکل عناصری شاخص در چشم انداز لافت خودنمایی می کنند.
علاوه بر این، همانطور که پیش از این ذکر شد پیامهای دریافتی انسان از محیط دربرگیرنده همه آنچه است که توسط حواس پنجگانه ادراک می شود. یکی از نکات جالب توجه در منظر لافت را می توان این موضوع دانست که خرد عناصر تشکیل دهنده منظر تنها در عناصر بصری خلاصه نمی شود و صدای اذان مساجد متعدد روستا به عنوان عنصری قوی در شکل گیری منظر این منطقه نقش ایفا می‌کند.
منظری منسجم با نام لافت
پیوند عناصر متنوع در لافت منجر به ایجاد بافتی منسجم و هماهنگ شده است. در بافت لافت تعدادی عنصر عمودی که به شکلی مستقل نمود یافته اند یعنی منارها، بادگیر و درختان نخل مشاهده می شود و جالب اینکه موقعیت قرارگیری این عناصر به نحوی است که در انتهای اغلب مسیرهای عبوری درون بافت واقع شده و مخاطب را متوجه خود می سازند. در کنار آنها عناصری وابسته و تزئینی شامل تنوع در شباک ها و حتی گلجام ها و تزئینات درها، قابل مشاهده است. تکرار این عناصر در کنار رنگ اکر بافت در انسجام این ترکیب تأثیر بسزایی داشته است.
علاوه بر حضور جزء به جزءِ این عناصر در معابر و کوچه های لافت، ترکیب تمامی آنها که به وحدتی آشکار انجامیده از نظرگاه روستا به خوبی قابل مشاهده است. در واقع این نظرگاه را می توان ابزاری مؤثر و مهم در درک منظر لافت و انسجام آن، به بهترین وجه ممکن دانست.
بادگیر به مثابه شاخصه منظر لافت
به دنبال یافتن عنصری غالب در مجموعه، در اولین نگاه به منظره روستا آنچه بیش از هر چیز جلب توجه می کند عناصر عمودی و به ویژه بادگیرهای روستاست (گروهی از دانشجویان معماری دانشکده هنرهای زیبا، 1380). این عناصر عمودی که جزئی مشترک میان خانه های لافت محسوب می شوند، از هر جای روستا قابل مشاهده بوده و در عین وجود تفاوت در ارتفاع و یا میزان تزیینات، منظری واحد و شاخص برای بندر ایجاد کرده و به شناسنامه و شاخصه لافت تبدیل شده اند. بنابراین از جهت اهمیت می توان منظره عمودی بادگیرها و رنگ اکر آنها در کنار افق آبی دریا را برجسته ترین عناصر منظرین این روستا دانست.
جمع بندی
عناصر منظرین در مقیاس خرد در هر محدوده و مجموعه ای با پیوستن به یکدیگر یک کل منسجم را می‌سازند و این کل، بیانی از فرهنگ و ویژگیهای منحصر به فرد آن جامعه عرضه می دارد. در ارتباط با نمونه مورد مطالعه مذهب، فرهنگ و اقلیم نقشی پررنگ ایفا می‌کنند. این عوامل با آمیختن در یکدیگر عناصر شاخص منظر این زیست بوم یعنی تک منارها، درختان نخل و از همه مهمتر بادگیرهای متنوع منطقه را ایجاد نموده اند. در واقع می توان این عناصر منظرین را در حکم شناسنامه این زیست بوم دانست که با پیوستن به یکدیگر تصویری منسجم از بافت منطقه ارائه می دهند و مقدمات درک منظر لافت را فراهم می آورند.
منابع
- نوروزی طلب، علیرضا. ۱۳۸۹. هرمنوتیک منظر شهر، قرائت منظر شهر به مثابه متن. مجله منظر، شماره 11. صص 18-21.
- پورجعفر، محمدرضا؛ لیلیان، محمدرضا؛ عابدی، مهدیه و رضوی، الهام. 1389. بازشناخت بوم ساخت مجتمع های زیستی سواحل خلیج فارس در بندر لافت. دو فصلنامه دانشگاه هنر، شماره 4. صص 43-60.
- لیلیان، محمدرضا؛ عابدی، مهدیه و امیرخانی، آرین. 1389. جستاری بر شناخت ویژگیهای ساختاری معماری روستایی قشم. فصلنامه تخصصی بنیاد مسكن انقلاب اسلامی، شماره 130. صص 22-37.
- گروهی از دانشجویان معماری دانشکده هنرهای زیبا؛ معماری بندر لافت (جزیره قشم)؛ 1380؛ تهران؛ سازمان منطقه آزاد قشم.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی دانشجویان معماری منظر دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین و دانشگاه تهران به جزایر هرمز و قشم در بهمن ماه ۱۳۹۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
