نقاط عطف شهر
بناهای مهم در طراحی معماری و طراحی شهری گاه حتی از خود شهر پراهمیت تر جلوه می نمایند؛ چرا که بیانگر هویت و عصاره شهر در یک ساختار نمایان هستند. توجه به مفهوم نشانه و طراحی نمادهایی در قالب المانها، مبلمان شهری و بناهای معمارانه در شهرها همواره یکی از مسائل مورد توجه طراحان بوده است. نقطه عطف نشانه ای است که دارای گذشته تاریخی و فرهنگی باشد. اما نشانه این طور نیست، به عبارتی هر نقطه عطفی نشانه هم هست اما هر نشانه ای نقطه عطف نیست. (منصوری،1386)
معماری هم می تواند عنصر مهمی از منظر و سیمای شهری را تشکیل دهد و برای ایجاد هویت می تواند روند شکل گیری خاصی را دنبال نماید و در نهایت به نقطه عطفی تبدیل شود.
منظر خیابان
خیابان ها یکی از عناصر درک ما از شهرها هستند. امروزه در کشورهای بزرگ و فرهنگی دنیا از این عنصر به نحو عالی در خوانایی شهر استفاده می کنند و به عنوان عنصری هویت دهنده در جهت زیبایی و عملکرد از آن بهره می جویند. شکل گیری منظر خیابانها به مثابه ابزاری برای تحلیل و ارزیابی هویت، استعاره ها، راهنمایی و مسیریابی در ساختار شهر، نمودی از کاربرد منظر خیابانها است.
شاید یکی از موجزترین و در عین حال دقیق ترین عباراتی که در وصف اهمیت خیابان و منظر شهری ارائه شده است، گفته جین جیکوبز باشد. او میگوید: “به شهر می اندیشید و چه چیز به خاطر خواهد آمد؟ خیابانهای آن! هنگامی که خیابانهای شهر زیبا و جالب باشد، آن شهر سرزنده و زمانی که خیابانهای شهر زشت و خسته کننده باشد، آن شهر ملال آور به خاطر آورده خواهد شد. اساساً منظر شهری سطح تماس انسان و پدیده شهر است.” ( گلکار، 1385 : 35)
خیابان و سیمای شهری
ارزشهای سیمای شهری فضای خیابان، متفاوت از ارزشهای دیگر عناصر کالبدی شهر است. فضای خیابان با داشتن محتوای خطی و عملکرد عبوری، برای معرفی سیمای خود شرایطی خاص دارد. به عبارت دیگر بخش اصلی فضای خیابان تنها از زاویه، قابل رویت است و از آنجا که ناظر در شرایط تحرک (دینامیک) قرار دارد و عناصر کالبدی جداره مرتب با خط آسمان تلفیق می شوند، متوالیاً ارزشهای متنوعی در معرض دید قرار می گیرد. اما در تقاطع ها، مکث ناظر و شرایط فضایی متفاوت سبب می شود محتوای ارزشهای سیمای شهری دگرگون شود. با توجه به مراتب فوق عناصر اصلی کالبد خیابان را خط آسمان و جداره تشکیل می دهد که در این میان خط آسمان دارای اهمیت بیشتری است.
وجه تمایز مسیرهای منتهی به نقاط عطف شهر با دیگر مسیرها؛ با نگاه به خیابان منتهی به مسجد جامع یزد
برخی از خیابانها ممکن است به نقطه عطفی در شهر منتهی شوند که این نقطه عطف می تواند یک بنای مهم باشد. مسلماً چنین خیابانی نقش مهمی را در تاکید به این بنا ایفا می کند. در نتیجه به دلیل احترام به بنای مهم واقع در انتهای مسیر و ضرورت تأکید بر آن بنا، وجود تفاوت در این مسیرها با دیگر مسیرها بدیهی است. برخی از این تفاوتها عبارتند از:
- مورد توجه نباشند تا از توجه به بنا نکاهند.
- از بنای مهم الگو بگیرند و تحت تأثیر آن باشند.
- به کاربری و تزیینات بنای شاخص احترام بگذارند.
- عناصر موجود در خیابان یکنواخت و خطی باشند به شکلی که چشم انسان را به انتهای مسیر سوق دهند.
- بر خوانایی هرچه بیشتر بکوشند.
بررسی وجود یا عدم وجود این ویژگیها در خیابان مسجد جامع یزد
خیابان منتهی به مسجد جامع یزد در بافت تاریخی شهر واقع شده که از یک سو به میدان و از سوی دیگر به مسجد جامع یزد منتهی می شود. این خیابان روزانه پذیرای مخاطبان بسیاری است که به منظور رسیدن به اثر تاریخی ارزشمند واقع در انتهای آن از این خیابان عبور می کنند.
همانطور که به اهمیت خط آسمان در اینگونه خیابانها اشاره شد، ارتفاع جداره های این خیابان به گونه ای است که مزاحمتی برای دید به مسجد به وجود نمی آورد. این خط آسمان در تمام شهر یزد رعایت شده است. مناره های بلند مسجد و سر در عظیم آن از دور کاملاً مشخص است. وجود یک قاب خالی درون سردر مسجد حاکی از توجه هر چه بیشتر به درک آسمان شهر است.
بانکی بر سر نبش این خیابان ساخته شده که دارای جداره هایی متخلخل است. طاق هایی با ارتفاع زیاد که مزاحمتی برای دید به مسجد ایجاد نکنند.
کاربری های موجود در این خیابان به گونه ای است که ضمن ایجاد فضایی پویا در امتداد مسجد، مانع حفظ هویت بنا نشوند. پوشش گیاهی این خیابان بدین گونه است که درختانی بلند با فاصله از هم به طور محدود و درختچه هایی با فاصله مشخص از هم به صورت خطی تعبیه شده اند تا ضمن حفظ فضای سبز، جلوی دید عابران به مسجد را نگیرند. در ضمن خطی بودن این پوشش گیاهی بر بنای واقع در انتهای مسیر تاکید دارد. کف سازی این خیابان به شکلی است که توجه را به خود جلب نمی کند و این امر در جهت تاکید هر چه بیشتر بر بنای واقع در انتهای مسیر است که نکته مثبتی است.
بعد از طی مقدار کمی از مسیر شاهد عقب نشینی هایی در جداره خیابان هستیم. تا هم محل تجمع و استراحتی برای عموم باشد و هم استراحت و تجمع این افراد مانعی بر سر راه عابرین نشود.
جمع بندی
خیابانهای مختوم به نقاط عطف شهر وظیفه مهمی هم در جهت تاکید بر بنای شاخص و هم در جهت حفظ هویت آن بنا دارند. چند ویژگی این خیابانها عبارتند از:
- خیابان مذکور به گونه ای باشد که ضمن حفظ هویت بنای شاخص و تصویر ذهنی مردم از این بنا، به آن نقطه عطف لطمه نزند.
- کاربری های موجود در خیابان به گونه ای انتخاب شوند که به ایجاد فضایی پویا کمک کند.
- پیرنشین هایی در حاشیه خیابان تعبیه شود تا ضمن امکان استراحت شهروندان، باعث تجربه فضا در آرامش شود.
- درختان و پوشش گیاهی به صورت خطی تعبیه شوند تا هم تأکیدی باشد بر بنای واقع در انتهای خیابان و هم امکان استراحت در زیر سایه درختان سایه گستر، به شهروندان داده شود.
- کف سازی خیابان به گونه ای باشد که توجه عموم را به خود جلب نکند، جنس و رنگ و بافت آن سازگار با محیط باشد، عبور را تسهیل کند که در نهایت، توجه بیشتر به بنا حاصل شود.
منابع
- ای ین بنتلی و دیگران. 1382. محیط های پاسخده. ترجمه مصطفی بهزاد فر. دانشگاه علم و صنعت ایران. تهران
- گلکار، کوروش. 1384. مولفه های سازنده کیفیت طراحی شهری. مجله صفه. شماره 38 – انتشارات شهید بهشتی. تهران
- گلکار، کوروش. 1385. مفهوم منظر شهری. فصلنامه آبادی. مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری. شماره 53. تهران
- منصوری، سیدامیر. 1389. چیستی منظر شهری. نشریه منظر، شماره 9. پژوهشکده نظر. تهران
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی گروه معماری منظر دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، به استان یزد در آبان ماه ۱۳۹۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
