تحلیل پارک دانشجو

چکیده

پارک دانشجو ،پارکی است که قبل از انقلاب اسلامی در تقاطع دو شریان اصلی شهر در آن روزگار- که حیاتی بوده و هستند – ساخته شد. ساخت این پارک همزمان با شکل گیری ابتدایی ساختار فعلی شهر صورت گرفت. پارک دانشجو بیش از اینکه به عنوان یک پارک مستقل شناخته شود، بیشتر به عنوان پارکی نام برده می شود که در همسایگی بزرگترین بنای تئاتر تهران که محل گردهمایی هنرمندان، هنر دوستان و دانشجویان است، در کنار سالن تئاتر شهر، قرار دارد.

بنابراین بهتر است که به آن عنوان پارک تماتیک (موضوعی) یاد شود، پارکی آمیخته با هنر. همچنین با توجه به مکان استقرار این پارک در محدوده فرهنگی پایتخت و همجواری با چندین دانشگاه، انتظار می رود که به عنوان یکی از پارکهای مهم شهر شناخته شده و به عنوان یک پارک در مقیاس شهری عمل کند، اما متاسفانه اینگونه نیست.

این روزها پارک دانشجو به عنوان مکان امن و پاکیزه ای برای دقایقی درنگ و آسودن در سایه درختان محسوب نمی شود.کمتر پدر و مادری است که حاضر باشد کودکش را برای بازی به این پارک ببرد. بنابراین جز در مواقعی خاص از روز (بیشتر عصرها، پیش از غروب) کمتر کودک یا خانواده ای در پارک دیده می شود. اینجا مکانی است برای رد و بدل کردن مواد مخدر و مکانی برای تجمع افراد مشکل دار و مطرود جامعه. اما مشکل کجاست؟ در ادامه سعی بر این خواهد بود که بیشتر به این مساله پرداخته شود.

کلیدواژه ها: پارک، امنیت، هنر، تئاتر شهر، تفریح، باغ ایرانی، مدرنیسم، پست مدرنیسم، آب، محور، المان شاخص، تکرار، معضل اجتماعی، مواد مخدر

معرفی و تاریخچه پارک دانشجو

پارک دانشجو در اواسط دهه 40 خورشیدی، همزمان با شروع پروژه هایی مشابه در تهران، طراحی شد و پس از دو سال تکمیل گردید. متاسفانه از طراح و ایده های طراحی این پارک، اطلاعات چندانی در دست نیست؛ جز اینکه توسط همان تیم طراح سالن تئاتر شهر، آقایان انصاری و مهندس افخمی (که در حال حاضر در خارج کشور اقامت دارند.) طراحی شده است.

زمینی که پارک دانشجو در آن واقع شده، در گذشته زمینی مخروبه و محل اسکان زاغه نشینان بوده که با توجه به سیاستهای حکومت در آن دوره که مبتنی بر انتقال زاغه نشینان به حومه شهر بود، تصمیم گرفته شد که به پارکی در نزدیکی قلب شهر و مرکز فرهنگی – دانشجویی تبدیل گردد.

بنابراین با هدف تبدیل یک مرکز ناهمگون با شهر به یک مرکز فرهنگی، پارک دانشجو طراحی شد. چهار سال پس از بهره برداری از پارک، ساختمان تئاتر شهر نیز تکمیل گردید تا قدمی باشد در راستای تبدیل آن ناحیه به شریان اصلی فرهنگی شهر تهران.

بنای زیبای تئاتر شهر به شکل دایره‌، بر اساس طرحی از بیژن انصاری و مهندسی ناظر سردار افخمی‌، طی پنج سال ساخته شد و درسال 1350، گشایش یافت‌. تئاتر شهر ابتدا زیر نظر رادیو و تلویزیون اداره می‌شد، سپس تحت نظارت اداره فرهنگ قرار گرفت و پس از انقلاب نیز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سرپرستی آن را برعهده گرفت‌.

تئاتر شهر چهار سالن نمایش دارد؛ سالن اصلی با گنجایش 570 نفر، سالن چهارسو با گنجایش 120 الی 400 نفر (که وسعت دکور و صحنه امکان افزایش جمعیت را می‌دهد)، سالن شماره دو با گنجایش 100 نفر و سالن قشقایی که برای تمرین از آن استفاده می‌شود. تئاتر شهر همچنین دارای کتابخانه‌ تخصصی هنر است که دانشجویان تئاتر و هنرجویان کارگاههای نجاری و خیاطی از آن استفاده می‌کنند. امروزه مجموعه فرهنگی تئاتر شهر هفت سالن نمایش دارد. (تصویر 3)

تئاتر شهر در حال حاضر اصلی ترین مرکز نمایشی شهر محسوب می گردد که محل تجمع طرفداران تئاتر به شمار می آید. در گذشته مرزی بین ساختمان تئاتر شهر و پارک وجود داشته که امروزه از بین رفته و پارک به منزله فضای سبز بنا به چشم می آید.

پوشش گیاهی

مساحت فضای سبز پارک دانشجو در حدود 17000 مترمربع است که  بیش از 50 درصد از فضا را در برگرفته است. تمامی فضاهای سبز، که درختان در آن واقع شده، با چمن پوشانده شده است و گلهای فصلی و درختچه ها در محوطه کاشته شده اند. (تصاویر 4 و 5)

گونه های گیاهی موجود

چنار، نارون، کاج کبود، سرو (شیرازی، خمره ای، نقره ای، بادبزنی)، افرا، خرمالو، برگ بو، بلوط، ازگیل، طاووسی، نرگس، به ژاپنی، یاس زرد، اقاقیا، ختمی، توری، زبان گنجشک، بید مجنون، ماگنولیا، شمشاد، ارغوان، میخک هندی، سپیدار و گل رز هفت رنگ بخشی از گونه های گیاهی موجود در پارک دانشجو هستند. (تصویر 6)

امکانات تفریحی

در جنوب شرقی پارک، زمینی به مساحت 450 متر مربع مخصوص بازی کودکان طراحی شده است که دارای وسایل بازی معمول است. (تصویر 7)کف زمین بازی با کفپوش مخصوص پوشیده شده است. دور تا دور زمین با لبه بالا آمده باغچه ها محصور شده که مکانی را – نه چندان مناسب – برای نشستن والدین فراهم آورده است.

در عین وجود مساله اصلی که همان جو نامناسب است، یکی از مشکلات اساسی این بخش، عدم تعبیه هیچگونه سایبانی اعم از درختان سایه انداز یا هرگونه سایبان دیگری است که بازی کودکان را از زمان تابش آفتاب به خصوص در تابستان مختل می کند.

امکانات فرهنگی

به جز تئاتر شهر که در غرب پارک قرار دارد، یک کتابخانه در ضلع جنوبی پارک قرار گرفته که زمان چندانی از احداث آن نمی گذرد و هیچ همگونی با مجموعه ندارد و از بخشهای اضافه شده به طرح ابتدایی پارک است و مانند اکثر ملحقات ربطی به کل مجموعه ندارد. (تصویر 8)

سایر امکانات

بوفه ای در جنوب غرب وجود دارد که در اطراف آن صندلیهای فایبرگلاسی مشابه آنچه در باقی بوفه ها وجود دارد، به چشم می خورد. (تصویر 9)

یک آبنمای دایره ای در غرب پارک و در مجاورت سالن تئاتر شهر به مساحت 70 مترمربع موجود است. (تصویر 10) که همگون با ساختمان تئاتر شهر است ودر آن فواره ای قرار دارد.

همچنین دو آبنمای مستطیل شکل همراه با فواره ها و تعدادی مجسمه کودک در حال بازی در وسط آبنما نیز در بخش مرکز پارک وجود دارد. (تصویر 11) جوی هایی نیز در راستای محورهای اصلی و فرعی وجود دارند. یک آبنما به شکل پلکانی نیز در بخش جنوب شرقی تئاتر شهر قرار دارد که در کنار آن مجسمه ای از پرویز تناولی در مکانی نامناسب قرار گرفته است.

تحلیلی بر سبک پارک دانشجو

تصویر 12، نقشه ای از این پارک است که در سال 1366 ترسیم شده و تنها نقشه ای است که در اختیار نویسنده گذاشته شد. بسیاری از آنچه که اکنون در پارک دیده  می شود، در نقشه غایب است و در کل نقشه کاملی نیست؛ با این حال سعی شده که این نقشه با شرایط فعلی مقایسه گردد و با توجه به آن تحلیل و بررسی انجام شود.

نقشه سایت – البته همانطور که گفته شد مربوط به 20 سال پیش است – نشان می دهد که پارک از الگوی مربع – مستطیل شکل پیروی می کند. محورهای عمود بر هم که دارای تقارن نیز نیستند..پلان پارک دارای یک محور در راستای ورودی اصلی (شمالی) است که یک مسیر آب بر آن تاکید می کند. (تصاویر 12 و 13) ورودی اصلی با یک فرورفتگی در دیواره پارک تعریف می شود. حرکت در دو سوی آب صورت گرفته و به یک آبنمای بزرگ می رسد. (تصویر 14)

این تاکید بر حضور آب و تعریف یک محور اصلی در راستای ورودی، فواره های داخل آبنما و کاشی های آبی داخل جوی ها، ردیف درختان در دو سوی مسیر و حالت پله پله ای پارک، همه و همه عناصر باغ ایرانی هستند و نشان دهنده اینکه طراحی پارک با توجه به اصول باغ ایرانی صورت گرفته است.

حتی بخشی از پلان این مجموعه، یعنی همان محور شمالی – جنوبی، صراحتاً یادآور پلان باغ شازده ماهان و به طور کلی تیپ باغ تخت ایرانی است. با این تفاوت که در باغ تخت عموماً حرکت از پایین به سمت بالا – که معمولاً مکان قرارگیری کوشک بوده – انجام می گرفته و در اینجا بر عکس است. درختان اغلب چنار، کاج و سرو هستند که با پوشش گیاهی دو طرف خیابانهای مجاور (انقلاب و ولیعصر) همخوانی دارند. اما ورود چمن، نشان دهنده تاثیر پارکسازی اروپا بر ذهن طراح است.

 با همه این توضیحات، در باقی قسمتهای پارک، اثری از باغ ایرانی به چشم نمی خورد. نه تقارنی در کار است و نه محصوریتی. درختان خیلی منظم کاشته نشده اند و در مسیر آب، مقصد نهایی وجود ندارد. وجود آبنمایی در کنار آبنمای اصلی و با مقیاسی مشابه اولی، با اصول باغ ایرانی همخوانی ندارد. در داخل همین آبنما، مجسمه های کودکانی در حال  بازی با آب به چشم می خورد (تصویر 14) که هم نمودی از تاثیر باغسازی اروپا است و هم اینکه احتمالاً این پارک بیشتر به نیت استفاده کودکان ساخته شده است.

شکل ورودیها، با آن طراحی صفحه های ساده بتنی، بدون هیچ تزیین و در ابعاد و اندازه های گوناگون، به شدت یادآور نهضت مدرنیسم است که در آن دوره مطرح بوده است. (تصاویر 15 و 16) این صفحه های بتنی – که گاه سنگی می شوند – در جای جای پارک به عنوان المان معرف پارک حضور دارند و در تمامی بخشهایی که به عنوان ورودی کار می کنند، چه از خارج به داخل پارک و چه از پارک به محوطه جلوی تئاتر شهر، قرار گرفته اند و این یعنی یک عنصر شاخص در پارک که به عنوان یک نماد در اذهان باقی می ماند.

ظاهراً ورودیهای بخش جنوبی و شرقی بعدها اضافه شده اند، چون در نقشه های قدیمی، خبری از آنها نیست و در ضمن، پوشش ورودی شرقی از آجر قرمز (تصویر 17) و پوشش صفحه های جنوبی از گرانیت مشکی (تصویر 18) با بخشهای دیگر پارک همگون نیست. بخش جنوبی پارک دستخوش بیشترین تغییر و تحولات شده است که هیچکدام به بهتر شدن ظاهر پارک کمکی نکرده اند؛ از جمله ساختمان شورای حل اختلاف، کتابخانه، دفتر انتظامی پارک، انبار و … . به نظر می رسد عمده دلیل این تحولات این باشد که خیابان جنوبی پر تردد نیست و کمتر از آنجا عبور صورت می گیرد.

و اما یک بخش مهم پارک، لبه اتصال پارک و محوطه تئاتر شهر است. همانگونه که گفته شد، ابتدا پارک طراحی می شود و پس از آن، ساختمان تئاتر شهر بنا می گردد. بنابراین پلانها از هم جدا بوده و این تفاوت کاملاً مشهود است. پلان پارک از یک الگوی راست گوشه تبعیت می کند؛ راهها مستقیم، زوایا قائم یا راست گوشه، آبنماهای چهارگوشه، نیمکتها مربع – مستطیل. اما بر عکس بنای تئاتر شهر فرم دایره ای شکل دارد. این فرم دایره ای در تمام محوطه اطراف سالن دیده می شود؛ کفسازیها با فرم منحنی چیده شده اند، نیمکتها بتنی و دایره ای شکل هستند (تصویر 19) و حتی آبنمای این بخش هم گرد است.

با توجه به اینکه طراح هر دو یک گروه هستند، این تقابل عجیب به نظر می رسد. با این توصیفات، این مرز، به نظر نگارنده، به زیبایی حل شده است. در این مکان سه سکوی سیمانی – سنگی باز هم با فرم دایره ای شکل، در دو انحنا رو به فضای باز روبروی تئاتر شهر شکل گرفته اند. هم مکانی برای نشستن فراهم آمده و هم دیواره ای، به نرمی پارک و تئاتر شهر را از هم جدا کرده است.

در میان این قوسها که از داخل پارک به صورت دیواره شیبدار دیده می شود، هر از گاهی روزنی باز شده و این دو را به هم مربوط می سازد. (تصویر 20) که از هر دو سو، به دلیل وجود همان صفحاتی که در گذشته به آن اشاره شد، قابل شناسایی هستند. در ضمن این مرز خود فضایی کمی مرموز و جذاب ایجاد کرده است.

به گفته مسئولان پارک، تقریباً تمام کفسازی پارک تعویض شده و از کفسازی قبلی تصویری موجود نیست. در حال حاضر چند نوع کفسازی با قدمتهای متفاوت به چشم می خورد؛ از جمله سنگ، موزاییک ساده، موزاییک لعابدار و کفپوش محل بازی کودکان. (تصاویر21 تا 24)

بنابراین به نظر می رسد طراح پارک دانشجو از شیوه ای التقاطی برای طراحی استفاده کرده است. ایده باغ ایرانی یک بخش و المانها و عناصر مدرن بخشی دیگر را تشکیل می دهند. با توجه به همه این نکات، سبک پارک دانشجو، پست مدرن است؛ یک طرح جدید با گوشه چشمی به طرحها و نقشهای قدیمی و خاطره انگیز.

بررسی مشکلات پارک

همانگونه که گفته شد، پارک دانشجو، طراحی خوبی دارد. در مکان مناسبی ساخته شده است و پتانسیل جذب مردم را نیز داراست، اما تماشاچیان تئاتر، چه قبل و چه پس از اتمام نمایش، تمایلی به حضور در پارک ندارند و ترجیح می دهند که به جای قدم زدن در پارک، به سرعت آن مکان را ترک کنند. کمتر دانشجویی درآن حوالی یافت می شود که مشتاق مطالعه در این پارک باشد. اکثر کاربران پارک یا آقایان بازنشسته هستند (تصویر 25)، یا فروشندگان و خریداران مواد مخدر یا شهروندان مساله دار! کمتر زن یا دختری در پارک مشاهده می شود، اگر هم باشند حتماً مردی همراهیشان می کند.

یکی از مسئولان پارک، دلیل وجود مسائل و آسیبهای اجتماعی گوناگون در پارک دانشجو را موقعیت شهری خاص آن می داند. زیرا دانشجویان و جوانان که بخش اعظم جمعیت این ناحیه و استفاده کنندگان تئاتر شهر را تشکیل می دهند، یکی از اهداف فروشندگان مواد مخدر هستند و مکانی که نزدیک چندین دانشگاه باشد – دانشگاههای تهران، امیرکبیر، هنر و معماری، علوم آزاد و …) جای مناسبی برای استقرار این دسته خواهد بود.

در عین حال، وجود راههای به اصطلاح در رو در پارک و عدم وجود حصار در اطراف آن و همچنین بدنه های ناظر و نگهبان اندک، فرار را آسانتر می کند؛ در عین اینکه همواره این راهها در دسترس هستند. البته مسئولان پارک ادعا می کنند که با همکاری پلیس این قبیل فعالیتها به شدت کاهش یافته است، اما هنوز هم چنین چهره هایی در پارک کم دیده نمی شوند.

این مطلب قبلاً در “شماره 13” نشریه اینترنتی منظرآنلاین در تاریخ 1 بهمن ۱۳۸۶ منتشر شده و به دلیل تغییر رویکرد وب سایت نشریه، در سایت معمارمنظر باز نشر می شود.