تنگ چوگان واقع در استان فارس و در محدوده شمالی شهر باستانی بیشاپور (از دوره ساسانی)، همچون بسیاری از سایتهای ایران باستان، همنشینی انسان و طبیعت و تعامل پیوسته آنها را به نمایش می گذارد. یکی از نشانه های این تعامل، برانگیخته و درگیر شدن حواس آدمی با قرارگیری در سایت است. تنگ چوگان که تنگه ای است در جوار شهری مهم و نظام مند، رودی در میان داشته و بر کوههای طرفین خود، نقش برجسته هایی از پیروزی شاه ساسانی بر پادشاه رومی را به نمایش می گذارد.
چنین نمایشی بی شک، نمایش عظمت و قدرت است که هر بیننده ای را مسحور خویش می سازد. علاوه بر درگیر شدن حس بینایی، آنچه ادراک فضا و همنشینی عناصر طبیعی را برای مخاطب کامل تر می کند، صدای جریان آب رودخانه و وزش باد در لابلای درختان، لمس نسیم و راه رفتن بر روی بافت سخت و سنگی زمین است.
تنگ چوگان؛ منظر ورودی شهر بیشاپور
آنچه در نگاه اول درباره تنگ چوگان محتمل تر به نظر می رسد، اهمیت این تنگه به عنوان منظر ورودی شهر بیشاپور است. همانطور که اشاره شد، تنگه در محدوده شمالی شهر قرار داشته و با توجه به قرارگیری ارتفاعات و رود و خندق در اطراف شهر، می توان تنگ چوگان را محل عبور دانست. به علاوه، وجود شش نقش برجسته از پیروزی پادشاهان و تاکید بر شکست امپراطور رومی در همه آنها، می تواند تاییدی بر این ادعا باشد که این تنگه به قصد نمایش این شکوه به اشخاصی که در گذر از آن برای رسیدن به شهر بوده اند، انتخاب شده است.
بنابراین علاوه بر پذیرفتن نقش ورودی، می توان آن را همچون منظری روایی دانست که با شرح و روایت پیروزیها بر صفحه کوه و در ابعادی فرا انسانی، بر اهمیت و قدرت شهر تاکید داشته است. آنچه در روایت این نقش برجسته ها مهم است، توجه به جزییات و نحوه نمایش شخصیتها است.
پادشاه در تصاویر همواره بر مسند قدرت (غالباً بر روی اسب)، نشان داده شده و بیرون زدن تاج شاهی وی از کادر تصویر، و همچنین جزییاتی همچون فر ایزدی (حلقه شهریاری) که وی از اهورامزدا دریافت کرده، ساز و برگ اطراف شاه و خصوصاً قرار گرفتن جسد سپاه دشمن و التماس امپراطور روم برای نجات و رهایی، تاکیدی بر این مدعا است. از دیگر نکات تصاویر در نقش برجسته ها آن است که «بعد» همانند تصاویر مینیاتور ظاهر شده و بالا و پایین تصویر، حکم جلو و عقب دارند.
آنچه در شکل گیری ذهنیت مخاطب نسبت به سایت تنگ چوگان نقش قابل توجهی ایفا می کند، بازدید میدانی و شناخت بستر از نزدیک است. ویژگی شاخص زمین شناسی استان فارس، چنانچه می توان در بازدیدهای میدانی به وضوح دریافت، قرارگیری سلسله تنگه، کوه و دشت در جوار هم است و به حق که مردمان باستان از این ویژگی به خوبی بهره برده اند (نمونه های دیگر آن را می توان در مرودشت و فیروزآباد نیز مشاهده کرد).
پس از بازدید از تنگ چوگان، اهمیت این ویژگی و استفاده از آن برای ساخت شهر و تدابیر امنیتی برای آن و همچنین قدرت نمایی و نمایش شکوه پادشاه و حکومت وی، به روشنی قابل درک خواهد بود. مجموعه «تنگه (شامل رود و درختان)، کوه و دشت» علاوه بر تاکید بر اهمیت طبیعت، به خوبی با شهر کار کرده و پیش درآمدی برای ورود به آن حاصل می کند. به علاوه، اگر تنگ چوگان تنها مسیر ورود برای رسیدن به شهر باشد، اهمیت آن در تامین امنیت شهر به خوبی قابل درک است.
اما در نهایت و پس از بحثهایی که در این باب و درباره کارکرد راستین تنگ چوگان مطرح می شود، باید در پی پاسخ به سوالهایی بود که همچنان درباره این فضا و کاربران اصلی آن مدنظر است و با کاوش بیشتر در این باره می توان صحبتهای دقیق تری مطرح نمود.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه های بینالمللی امام خمینی، شهید رجایی، تهران، شهید بهشتی و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به استان فارس در پاییز ۱۳۹۶ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.