خیابان ولیعصر از جمله محورهای مهم در توسعه تاریخی شهر تهران بوده و عناصر کهن معماری و منظر طبیعی آن، عناصری با کیفیت هستند که هنوز به تهران هویت می بخشند.

مشخصات مطلب

توصیف

خیابان ولیعصر، از جمله محورهای مهم در توسعه تاریخی شهر تهران بوده است. این خیابان مطابق نقشه از مناطق 1، 3، 6 و 11 عبور نموده و از مهمترین محورهای شمالی – جنوبی شهر تهران است .این خیابان شهری با طول 17.9 کیلومتر، از میدان راه آهن در میانه جنوبی تهران آغاز شده و به میدان تجریش در منطقه شمیرانات، در شمال تهران می رسد. این مسیر دارای جوی آب و در حدود یازده هزار چنار در دو سوی خود که بالغ بر 90 سال سن دارند، است.

در سال 1300 شمسی این خیابان به عنوان جاده مخصوص یا همان خیابان پهلوی احداث شده و تا سال 1320 هجری شمسی مسیری اختصاصی بود. در طول سالهای 1327 تا 1355 شكل امروز خود را یافت. این خیابان مسیر دسترسی اقشار متنوع اجتماعی را فراهم نموده و دارای فضاهای شهری متنوعی در امتداد خود است.

نقد خیابان ولیعصر
موقعیت خیابان ولیعصر در شهر تهران
تحلیل ساختار فضایی خیابان ولیعصر

هر آنچه از عناصر کهن معماری و نیز منظر طبیعی این خیابان باقی مانده، عناصری باکیفیت هستند که هنوز هم به تهران هویت می بخشند. درختان نزدیک به هم بوده و ایجاد سایه اندازی می کنند و از میان شاخه های آنها، پس زمینه کوه البرز از دیگر عناصر طبیعی هویت بخش این خیابان محسوب می شود.

نقد خیابان ولیعصر
ساختار فضایی خیابان ولیعصر تهران

تصویر این خیابان در ذهن شهروندان تهرانی از خلال برخی ساختمانهای قدیمی، جوی آب عریض و درختان چنار کهنسال شکل می گیرد که معنایشان تنها با ارجاع به گذشته درک می شود.

نقد خیابان ولیعصر
نمایی از چنارهای خیابان ولیعصر

چنارهای کهنسال ولیعصر یادآور سنت قدیمی درختکاری در کوچه های شهرهای کوهپایه ای ایران است. هویت خیابان ولیعصر که با نفسهای این چنارها زنده است، ریتم و حرکت را برای هر عابری القاء می کند. در تمام بخشهای خیابان ولیعصر، سکونت همواره وجود داشته است. نشانه های تاریخی واقع در امتداد محور خیابان ولیعصر، این خیابان را به صورت موزه تاریخ معماری شهر تهران در آورده است. از خانه ها و عمارتهای قاجاری تا آخرین آثار مربوط به سبک پست مدرن را در این خیابان می توان دید.

نقد خیابان ولیعصر
عمارتی قدیمی در خیابان ولیعصر

خیابان ولیعصر با خیابانهایی چون خیابان امام خمینی، جمهوری، انقلاب و بلوار کشاورز تلاقی دارد و تقاطع هر یک از این خیابانها با خیابان ولیعصر در زمانی خاص، محل وقوع رویدادهای سیاسی و حرکتهای اجتماعی بوده اند. علاوه بر این گونه رویدادها، حضور و زندگی برخی از مشاهیر و وجود مؤسسات و مجموعه ها و اماکن مهم در امتداد خیابان را می توان از جمله ارزشهای فرهنگی خیابان ولیعصر به حساب آورد که در بردارنده خاطراتی تاریخی در بطن زندگی شهروندان است.

توسعه مراکز آموزشی – فرهنگی و هنری در تقاطع خیابان انقلاب، توسعة مراکز دولتی و اداری در حد فاصل انقلاب تا فاطمی، توسعة مراکز خدماتی در حد فاصل فاطمی تا میدان ونک، توسعه مراکز اداری – بهداشتی و بیمارستانی در حدفاصل ونک تا محمودیه، روایت جدیدی از توجه به خیابان ولیعصر را به عنوان بخشی از استخوان بندی شهر تهران به دنبال دارد.

سکونت یکی از اصلی ترین عوامل استحکام و دوام ولیعصر است. پس باید مراقب بود که از بین بردن و بی توجهی به سکونت و ساکنین در ولیعصر منجر به از بین رفتن تنوع فعالیت در این خیابان نشود یا جابجایی جمعیت ساکن همراه با خاستگاه های اجتماعی و طبقاتی متفاوت باعث افول خیابان نشود.

با حرکت جنوب – شمال از راه آهن تا انقلاب، ولیعصر و بعد از آن ونک و پارک وی، کم کم به آب و هوای شمیران نزدیکتر شده و کوهها را پیش رو خواهیم داشت. قسمتهای مختلف خیابان حس و حال متفاوتی دارند .امام زاده صالح و پل تجریش حس و حالی دارند که آنرا در میدان انقلاب تجربه نخواهیم کرد. شور و هیجانی که در تئاتر شهر برپاست را در میدان ونک شاهد نخواهیم بود. خیابان تنها محل عبور نیست، محل استراحت نیز هست. با قرارگیری المانها، زیباسازی دیوارها وپیاده روها، نیمکتها و صندلیها، فضای مکث برای هر عابر ایجاد شده است.

نقد خیابان ولیعصر
نمونه هایی برای فضای مکث

ساختمانهای بلند فضای حیاتی درختان را از آنها گرفته است و بعضی فعالیتهای عمرانی و تزیینی که امروزه شاهد آن هستیم، سبب تخریب هرچه بیشتر این درختان شده اند. اگرچه این تزئینات می تواند اقدامی زیباشناختی باشد ولی در هر حال بهتر است به خطرات ناشی هر یک از آنها قبل از اجرایی شدن پرداخته شود. احداث خطوط مختلف آب و گاز و… بدون هماهنگی با پارکها و فضای سبز، انگلها و … دلایل دیگری برای خشکیده شدن این درختان هستند.

نقد خیابان ولیعصر
برخی از نمونه های زیباسازی شهرداری با درختان ولیعصر

در حد فاصل چهاراره ولیعصر تا میدان ولیعصر به دلیل کاربری تجاری خیابان، تردد بالای موتورسیکلت وجود دارد. موتورسیکلت شدت صدایی از ۸۰ تا ۹۰ دسیبل ایجاد می کند و به همین دلیل بیشترین میزان آلودگی صوتی در میان منابع صوتی خیابان متعلق یه موتورسیکلت است. بخشهایی از خیابان تحت تعمیرات و ساخت و ساز است، این منبع صوتی نیز از صداهای غالب خیابان به حساب می آید. در تقاطع ها، شدت صدا از دیگر قسمتهای خیابان بیشتر است و با فاصله گرفتن از تقاطع ها شدت صدا کمتر می شود.

در خصوص صداهای مردمی، حضور دستفروشان به خصوص اطراف میدان و چهارراه ولیعصر و صدای تجمع آنها، بر صداهای دیگر چیره می شود. در بخشهایی که دارای بدنه غیر فعال است، می توان صدای گفتگوهای مردمی را در هنگام حرکت شنید. صدای تبلیغات خیابانی و همچنین صدای دانشجویان نیز در برخی مواقع در منظر صوتی غالب می شود. صدای پرندگان و صدای جوی آب محور ولیعصر از صداهای طبیعی است که گاهاً به گوش می رسد.

تفسیر

ولیعصر همانند یک جهت سنج عمل می کند و یک محور اصلی شمالی – جنوبی برای تهران محسوب می شود و همه خیابانهای شرقی و غربی شهر نیز برای تقویت عملکرد ولیعصر به وجود آمده اند. قسمتهایی از این خیابان هویت خود را از دست داده است. برخی کاربریها با نفوذ به بافت مسکونی و افزایش واحدهای تولیدی، احساس تعلق به آن مکان را از بین برده اند، زیرا خود را موقتی می پندارند. این مسئله می تواند تهدیدی برای فضای شهری خیابان ولیعصر باشد. زمانی که قسمتی از خیابان تبدیل به محل بورس یک چیز می شود، ناخودآگاه حجم عظیمی از تولیدیها و کاربریها در این زمینه به آن سمت سوق پیدا می کنند و این ممکن است خطرساز شود.

پیرامون این خیابان عملکردی محله ای و سکونت وجود دارد که نشان از قدرت شهری این خیابان است. ساختمانهای ونک تا چهارراه پارک وی هیچ کدام خود را به لبه پیاده رو نچسبانده اند و در همین بخش عقب نشینی، باغچه به وجود آمده است که این ویژگی بهترین امکان برای پیاده روی را به عابران می دهد. این مسیر به پل سواره چمران ختم می شود.

علاوه بر تک بناها و نقاط شاخص در خیابان ولیعصر، محورها و خیابانهایی هم که آنرا قطع می کنند سبب اقتدار و قوت آن می شوند. در اطراف چهارراه امام خمینی و ولیعصر تک بناهای با ارزش مانند مسجد فخریه، هنرستان عالی موسیقی، کاخ مرمر، کاخ سنا، فروشگاه مرکزی، مدرسه هدف، خانه پروفسور عدل، خانه مصدق و بیمارستان شیخ هادی وجود دارند. خیابان امام خمینی به عنوان قطب حکومتی و خیابان انقلاب به عنوان قطب فرهنگی به خیابان ولیعصر استحکام می بخشند.

امروزه مبلمان شهری از شکل اولیه خود در قالب نیمکتهای موجود در پارکها فراتر رفته و در خیابانهای اصلی شهر به جزیی از عناصر شهری بدل شده است. هر چند این عنصر ناسازگار با محیط اطرافش باشد و شکل مناسبی هم برای استراحت نداشته باشد، در نگاه اول هر عابری را به این فکر می اندازد که لحظه ای در کنار جوی آب ولیعصر، درختان چنار و ازدحام ماشینها، نشستن بر این نیمکتها را تجربه کند.

اینگونه از مبلمان شهری که عمر کوتاهی در تهران دارد، با تمام نواقصش می تواند سبب تغییرات گسترده در رویکرد مردم نسبت به فضای اطرافشان شود و شکل تازه ای از رفتار اجتماعی را به همراه داشته باشد به گونه ای که به بخشی از زندگی روزمره شهروندان تبدیل شده و تجربیات جدیدی را در اختیارشان قرار دهد.

البته قابل ذکر است که برای دستیابی به چنین اهدافی راه زیادی مانده است، راهی که جز با توجه دقیق مسئولین، برنامه ریزی و مدیریت صحیح میسر نمی شود. تاکنون قدمهای اولیه در جهت بهینه سازی فضای شهری در قالب مبلمان شهری سالهای طولانی به درازا کشیده است. امید می رود از این پس شاهد حرکت رو به رشدی در عرصه امکانات شهری در جهت رفاه شهروندان باشیم.

حس تعلق در شب نسبت به مکانهای شهری و عناصر آشنای آن با توجه به مناظری که از طریق نورپردازی ایجاد می شود و فعالیتهایی که در قالب آن شکل می گیرد، به وجود می آید و سبب خوانایی نقاط عطف شهری شده و آنها را به مرجعی برای گذران اوقات فراغت شبانه تبدیل خواهد کرد. توجه به نورپردازی منظر شبانه و طبیعت در تهران مستلزم توجه به شرایط فرهنگی و زیبایی شناسی است. چنارهای خیابان ولیعصر با هویت ترین درختان این شهر شناخته می شوند.

نقد خیابان ولیعصر
نمایی از نورپردازی درختان ولیعصر در شب

چند سالی است که تلاشهای مختلفی برای احیاء خیابان ولیعصر صورت گرفته است. می توان به نورپردازی همین چنارهای قدیمی اشاره کرد. هرچند به نظر می رسد برخی نورپردازیها در شب موجب بر هم خوردن اکوسیستم طبیعی آنها و نهایتاً نابودی آنها می شود ولی علی الحساب شهرداری تهران سر آن ندارد که این منفعت زودگذر را به بهانه آن نفع بلند مدت وا نهد.

حفظ هویت عناصر شهری، چشم نوازی نورپردازی، تأثیر مثبت بر روان شهروندان، هماهنگی نورپردازی با کاربریهای محیط، همگی نتیجه رعایت نکات زیبایی شناسانه بصری در نورپردازی هستند که در نهایت زندگی شبانه در شهر را رونق خواهد داد و صرفاً اتفاقی تزئینی بدون در نظر داشتن اهداف کاربردی نخواهد بود.

قضاوت

در سال 1300 این خیابان در حالی تاسیس شد که بنا بود مسیری را طی کند که شانزه لیزه در پاریس یا رامبلا در بارسلون طی کرد، یعنی خیابانی در خدمت مدرنیسم و انسان مدرن و نمادی برای شهر در حال توسعه تهران. اما به دلایل مختلف فرهنگی و تاریخی این مسیر طی نشد و اکنون با موجود شهری طرف هستیم مثل “شتر، گاو و پلنگ”. یعنی نه معبر مناسبی برای خودرو و نه پیاده رو استانداردی برای انسان است.

هر چند برخی تلاشها در چند سال گذشته مبنی بر یک طرفه کردن خیابان و کم کردن بار ترافیک آن از سویی و توسعه پیاده رو، حد فاصل چهارراه ولیعصر تا میدان ولیعصر، از سوی دیگر صورت گرفته ولی عدم وجود طرح جامع و چشم انداز توسعه پایدار موجب شده که همه تلاشها در یک مسیر واحد نباشند و عملاً تنها انرژی و زمان را از دست داده باشیم.

وضعیت نابسامان امروز این خیابان معلول انقباض و انبساط های دوره های مختلف مدیریت شهری تهران است. مفهوم توسعه پایدار در زمان ملک مدنی و ممنوعیت کلی صدور جواز از توسعه جلوگیری کرد و در زمان قالیباف، نگاه معاملانه گرانه او از پایداری خارج شد.

به هر روی شاخص ترین خیابان ایران، امروز مستحق و نیازمند احیاء و توجه ویژه است. تهران به عنوان پایتخت کشوری در حال توسعه نیازمند یک مسیر جدی، اصیل و متناسب با وسعت آن است. این خیابان به خاطر قدمت، موقعیت و جغرافیای طبیعی و منحصربفردش می تواند یکی از محتمل ترین گزینه ها برای توسعه باشد. دلایل زیر این گفته را تصدیق می کنند:

  • به جهت برنامه اولیه بسیاری از بناهای ارزشمند در محور این خیابان ساخته شده اند.
  • دارای حداقل زیرساخت لازم است.
  • جنبه های اقتصادی این خیابان موجب فراهم آمدن قوای محرک می شوند.
  • امکان در نظر گرفتن خیابانهای موازی جهت عبور اتومبیلها و تبدیل کل خیابان به پیاده راه وجود دارد.
  • وجود برخی آثار نیم بند فرهنگی و هنری از قبیل باغ فردوس و تئاتر شهر و …

از سویی روند سالیان گذشته موجب پدید آمدن آسیبهایی در این خیابان شده است:

  • عدم توسعه خیابان متناسب با رشد جمعیت
  • برخی از بخشها چهره دولتی گرفته اند. (حدفاصل میدان ونک تا پل پارک وی در ضلع غربی)
  • عدم توازن اقتصادی
  • صدور بی رویه مجوزهای ساختمانی
  • عدم وجود طرح توسعه روشن و علمی
  • آلودگی

آلودگی زیست محیطی ناشی از حرکت اتومبیلهای شخصی و سواره جدی ترین تهدید را برای این خیابان ایجاد می کند؛ چرا که همین آلودگی موجب از بین رفتن حس زندگی ناشی از تعامل انسان با موجودات زنده و از بین رفتن آنها خواهد بود. تنوع فعالیتی نبایست در راستای این خیابان از بین برود چون منجر به از بین رفتن هویت آن خواهد شد.

با توجه به قدمت و شهرت خیابان ولیعصر، صدای جوی آب و پرندگانی که بر درختان چنار سکنی می گزیدند از عوامل هویت بخش این خیابان محسوب می شدند که در گذشته دلیل سرزندگی این خیابان بودند، اما با ورود وسایل نقلیه، این خصوصیات کمرنگ شد، به طوری که هم اکنون خیابان ولیعصر منظر صوتی مطلوبی ندارد. عدم وجود موسیقی زنده و نبود فضای مناسب برای آن از نقاط ضعف محدوده است.

راه اندازی خط اتوبوسرانی تندرو (BRT) در خیابان ولیعصر، طی سالیان اخیر نشانه ای از پیروزی طرفداران نقش معبری برای خیابان است. با این حال و با وجود اینگونه تعاملات باز هم می توان با شناخت آسیبها و عوامل آسیب رسان، ارزشهای خیابان ولیعصر را پایدار کرده و فضای شهری آن در عین توسعه، هویت و ارزشهای تاریخی، فرهنگی و طبیعی خود را حفظ نمود.

منابع

مقاله­ حاضر، دستاورد پروژه تحقیقاتی کلاس مبانی نظری و حکمت معماری منظر گروه معماری منظر دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب است که تحت نظر استاد راهنما؛ دکتر محمدرضا مهربانی گلزار؛ در نیمسال اول سال تحصیلی 96-95 تدوین شده است.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *