منظر آیینی
منظر، تلفیق نمادهای محیط با ادراک انسان از آنهاست؛ نمادهایی که متفاوت هستند و محصول زندگی انسان در محیط. منظری که غالب مشخصه هایش در ارتباط با باورها، عقاید و آیین مردمان آن منطقه باشد، آیینی و مذهبی باشد، منظر آیینی خوانده می شود. منظر زیستی و منظر آیینی شکل گرفته، متأثر از مناظر طبیعی و وابسته به آن بوده و از این رو عناصر طبیعی منظر از گذشته، همواره علاوه بر عملکرد خود دارای مفاهیم رمزی و معنوی نیز بوده‌اند؛ از اینرو، ارتباط آیین با طبیعت، به سبب وابستگی حیات انسان به طبیعت، ارتباطی مستقیم و غیرقابل تفکیک بوده است.
در شکل گیری اماکن مقدس بسترهای متفاوتی مشاهده می شود که متاثر از عوامل طبیعی، جغرافیایی، فرهنگی و اعتقادی است. کوه، مهمترین عنصر طبیعی مشترک در شکل گیری منظر آیینی است که جایگاه ویژه ای در مراسم مذهبی و آیینی ادیان مختلف داشته است. کوه، این مقدس جای انسان پرور، در همه ادیان زرتشت، مسیحیت، هندو، بودایی و اسلام با استقرار اماکن مقدس در دل طبیعت و بر بالای آن معنا گرفته است و به همراه چشمه، چاه یا رود مشاهده می شود. پیوند عمیق انسان با طبیعت، علاوه بر تامین نیازهای روحی و جسمی افراد، موجب بقا و تداوم آن در طول زمان و شاخص شدن آن به صورت مجموعه ای واحد شده است.
محوطه بقعه خالد نبی
بقعه خالد نبی در پیوند با طبیعت پیرامون در یک منطقه کوهستانی، یکی از مکانهای آیینی در شهرستان کلاله در استان گلستان است. این زیارتگاه منسوب به حضرت خالد بن سنان علیه السلام معروف به خالد نبی (ع)، یکی از انبیاء دوره فترت و آخرین مبلغ دین و آیین مسیحیت، بوده است و در دورترین و بلندترین نقطه منطقه جرجان (منطقه گنبد فعلی) در بالای قله کوهی قرار دارد و به دلیل ویژگیهای جغرافیایی و ارتباط نزدیک با طبیعت، به نقطه عطفی از نظر مذهبی و تفرجی در زندگی مردم تبدیل شده است.
محوطه خالد نبی شامل سه بقعه زیارتی و یک گورستان تاریخی منحصربفرد است که مکانهای زیارتی آن، مشهور به بقعه خالد بن سنان، بقعه چوپان آتا و بقعه عالم بابا است که در این بین، بقعه خالد بن سنان از ارزش تاریخی بیشتری برخوردار بوده و به خالد نبی معروف است. مسیر دسترسی به این مکان تا شروع کوه آسفالت و پس از آن راه شوسه بوده و باید از راه کوهستانی گذر کرد. آرامگاه کوچک خالد نبی بر بلندای تپه، با هندسه ساده و اتاقهایی که قبور متبرکه در آن قرار گرفته اند، بنایی ساده و مسجدی بدون زرق و برق اما عجین شده با تکه پارچه‌های رنگین که برای حاجت مردم بر درختهای آن اطراف بسته شده است.
در برابر در ورودی بقعه خالد نبی درختهای کوچک نذر کرده وجود دارد که زائرین ترکمن برای برآورده شدن حاجات خود مانند فراوانی غلات، بهبودی زراعت، افزایش گله و رمه به خصوص برای زایش به آن دخیل می شوند و توسل می جویند و در جهت قبله به آن پارچه و نخی، خوشه ای گندمی، استخوان و … گره می زنند و معتقدند که این درختان مورد لطف و عنایت قرار گرفته شده و هر یک از آنها دارای روح بزرگی هستند و دعا در برابر آنها به منظور توسل به قدرت نمو دهنده آنها است و از آنها برآورده شدن حاجات خود را طلب می‌کنند.
در سمتی دیگر از محوطه مجموعه خالد نبی نشانه هایی از آیین قربانی کردن که قدمتی به درازای حیات بشریت دارد، دیده می شود که به مناسبتهای مختلف در بین مردم، حیوانی قربانی می‌شود. با این تصور که خون ریخته شده می تواند محافظ باشد و همچنین بازمانده ای از سنگ قبرهایی تاریخی آشفته و بی نظم که بدون هیچ حفاظی رها شده اند. حضور شیعه و سنی، پوششهای رنگارنگ و متفاوت زائران، بیانگر این مهم است که این مجموعه مکانی مقدس برای گردهمایی فرهنگ و مذهب اقوام مختلف و تبادل فرهنگی و انسجام قومیتها است.
نتیجه گیری
هر فضای آیینی به عنوان جزئی از یک فرهنگ، عینیتی است که از ذهنیت های مردمان منطقه شکل گرفته است. توجه به این نکته نیز حائز اهمیت است که نقش فرهنگ در شکل گیری تمام فضاها یکسان نبوده و حتی در ساماندهی فضاهای فرهنگی، آیینی و عمومی بیشتر نمایانگر است و به کمک بازشناخت این ساختار می توان در ساماندهی مناظر آیینی و هماهنگ با نظام طبیعت در زندگی امروز، بهره برداری لازم از این قبیل از سایتها را به عمل آورد.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه های بین‌المللی امام خمینی، شهید رجایی، تهران، شهید بهشتی و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به استان گلستان در اردیبهشت ماه ۱۳۹۶ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
