مقدمه
روستاها نقش مهمی در حفظ ارزشهای محیطی و فرهنگی اقوام دارند. لذا برای حفظ و ماندگاری این ارزشها و فرهنگها، بررسی الگو و نحوه شکل گیری روستا از اهمیت زیادی برخوردار است.
روستای پارسیان در 22 کیلومتری شرق شهر گالیکش در استان گلستان واقع شده است. این روستا در منطقه ای کوهستانی قرار دارد و کوههای سر به فلک کشیده، اطراف آنرا فرا گرفته اند. کوهستانی پوشیده از جنگل با درختان سرسبز، چهره منطقه را بسیار دیدنی کرده است. امروزه شاهد از بین رفتن منظر روستایی در روستاها و شباهت آنها به شهرها هستیم. این گزارش سعی در ریشه یابی علت این موضوع و چرایی تغییر نوع ساخت و ساز و منظر خانه های روستایی دارد.
تخریب منظر روستایی
شالوده اصلی هویت روستا، خانه ها و سبک ساخت آنهاست که بر اساس عواملی چون اقلیم و موقعیت جغرافیایی شکل می گیرند. امروزه، تخریب یا تغییر منظر روستایی به دلایل مختلفی صورت می گیرد که موارد زیر از آن جمله است:
خلاء قانونی
کمبود قانون در خصوص ساخت و ساز در روستاها بر مبنای حفظ هویت روستایی و تاریخچه هر روستا، خلائی چشمگیر در زمینه معماری روستایی است. به عنوان مثال اجرای طرحهای هادی روستایی که در بیشتر موارد به اصلاح معابر و تهیه نقشه کاربری و توسعه برای روستا می پردازد، از جمله مواردی است که می تواند منظر روستا را کاملاً دگرگون کند. (دانشنامه مدیریت شهری و روستایی: 588)
این موضوعی است که در بافت روستایی پارسیان به کرات مشاهده می شود؛ ساختمانهایی که تخریب و از نو ساخته شده یا خانه های بازسازی شده که هویت اصلی خود، که یکی از شاخصه های آن استفاده از مصالح بومی است، را به فراموشی سپرده و از مصالحی چون بتن، فلز و سیمان استفاده کرده اند و بدین ترتیب با دیگر خانه های اطراف خود مغایرت بسیار دارند. البته در رابطه با این واقعیت که نوسازیِ ساختمان حق هر خانوار روستایی است، تردیدی نیست ولی متاسفانه در اغلب موارد، الگوهای مطلوب و مناسب برای این کار وجود ندارد.
معماری در حوزه روستا
رشته معماری شاخه های متعددی از قبیل ساختمان، منظر، شهرسازی و … را شامل می شود که متاسفانه این آموزشها براى حفظ و ماندگارى روستاها کاربردی ندارند. با وجود چند واحد درسی در مقطع کارشناسی معماری در حوزه روستا، باز هم شاهد کم توجهی به این مباحث هستیم.
البته در منظر شهری، ساختمانها و راههای ارتباطی بی نظمی ها و از هم گسیختگی بسیاری وجود دارد که تابع هیچ قانونی نیستند و برای ساختن ساختمانها ضابطه های جامع و کاملی در خصوص ارزیابی نماها و … وجود ندارد و ساختمانها با هر شکل و فرمی و با هر نوع مصالحی که سازندگان آنها مایل باشند، ساخته می شوند. در نتیجه بی توجهی به منظر روستاها خیلی دور از ذهن نیست و در حال حاضر موضوع استحکام ابنیه در برابر بلایایی مانند زلزله به صورت تک بعدی در اولویت قرار دارد.
سهولت در ساخت و ساز
طبق بازدید میدانی در روستای پارسیان، در ساختمانهای قدیمی روستا از تیرچه هایی با جنس چوب درخت بلوط به دلیل استحکام بالای آن استفاده شده که تهیه و حمل و نقل آنها بسیار دشوار بوده است. بنابراین یکی دیگر از علتهای ایجاد دوگانگی و از بین رفتن خانه های قدیمی روستایی، علاوه بر قوانین ساخت و ساز بنیاد مسکن و مقاوم سازی، ممکن است این باشد که ساخت و ساز ساختمانهای بتنی در زمان حال، سهولت بیشتری نسبت به تهیه چوب بلوط برای روستا دارد.
ارائه راه حل
استفاده از مصالح بوم آورد: ساخت و ساز با مصالحی که از محیط اطراف تهیه و تأمین می‌شود، از لحاظ بصری، رنگ، بافت و امثال آن، باعث می‌شود که ساخته ها با محیط به خوبی ترکیب شوند. (دانشنامه مدیریت شهری و روستایی: 784)
هماهنگی بین ساختمانها: هماهنگی بین ساختمانها در عین وجود تنوع نیز از عوامل مؤثر در جاذبه منظر و خوانایی محیط است. در یک روستا غالباً اصول مشابهی در ساخت و ساز بناهای مختلف به کار می‌رود و اگر چه همه خانه ها یک شکل نیستند، ولی در مجموع و در عین تنوع و تفاوت، تابلوی موزونی را به تصویر می‌کشند. (دانشنامه مدیریت شهری و روستایی : 784)
تقارن در نما و حجم: در عین حال که روستا بافت پیچیده و غیرخطی دارد، در درون خانه ها، هندسه‌ای متقارن حاکم است که گاه منظر آن از معابر و یا از نقاط دوردست و مرتفع حاشیه روستا قابل تشخیص است. این تقارن و نظم هندسی که هم در صحن و حیاط و هم در نمای ساختمان حک شده است، تأثیر خوشایندی بر بیننده می‌گذارد. نوعی احساس مشترک، مانند بدن انسان که متقارن خلق شده است. (دانشنامه مدیریت شهری و روستایی : 784)
تناسبات موجود در بنا: شاید کمتر کسی به فکر افتاده باشد که ارتباط عددی میان ابعاد مختلف ساختمانهای روستایی را بررسی کند. مطالعات نشان می‌دهد که اولاً نوعی اندازه رایج در معماری هر منطقه وجود دارد که احتمالاً در بسیاری از موارد، انتخاب آنها تصادفی نیست. ثانیاً، همانند معماری سنتی مناطق مرکزی، در معماری روستایی نیز جستجوی مدول یا پیمون کار بیهوده‌ای نیست. رعایت این مدول که منشأ آن نیز در همه جا یکسان نیست، نه تنها در نقشه دو بعدی خانه، بلکه در نما و مقطع آن نیز قابل پیگیری است. (دانشنامه مدیریت شهری و روستایی : 784)
اگر در ساخت بنا از اسکلت فلزی و یا بتنی استفاده شود:
- الف) تناسبات روستا در آن رعایت شود.
- ب) نمای آن کاملا بوم آورد بوده و همخوانی کامل با دیگر بناهای روستا داشته باشد.
اختصاص منابع و تسهیلات موردنیاز: استفاده از ابزارهای تشویقی و حمایتی توسط دولت مرکزی، دولت محلی و مدیریت شهری و روستایی در قالب روشهایی همچون معافیتهای مالیاتی، معافیت عوارض بر نوسازی و مرمت و ارائه خدمات تخصصی و حرفه های رایگان به مالکان.
اهمیت دادن به ابعاد علمی – تخصصی مرمت و احیاء بافت و بناهای روستایی و ترویج آموزشهای علمی- کاربردی در مراکز آموزش عالی، فنی و حرفه ای و شرکتهای پیمانکاریِ دارای رتبه بندی خاص.
نتیجه گیری
به طور کلی می توان گفت که روستاهای شاخص مانند روستای پارسیان، ماسوله، کندوان و … بر اساس ساخت و ساز فطری و ذوق و هنری که در وجود سازندگان یا به عبارتی طراحان روستا در زمان خود وجود داشته، شکل گرفته اند که بر اساس نیازها و شرایط آن مکان بوده است. بنابراین علاوه بر ایجاد توسعه، باید در حفظ آن نیز تلاش کرد تا بر روح و پیکره اصلی آن آسیبی وارد نشود. در واقع روند توسعه و نوسازی در روستا باید به گونه ای صورت گیرد که هماهنگ با بستر روستا بوده و در خوانایی و هویت آن خللی ایجاد نکند.
منابع
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه های بین‌المللی امام خمینی، شهید رجایی، تهران، شهید بهشتی و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به استان گلستان در اردیبهشت ماه ۱۳۹۶ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
