معرفی کلی رود کارون
رود کارون محل شکل گیری اولین تمدنهای بشری است و از جمله بزرگترین و طولانی ترین رودخانه های ایران است که از بین تنگه های عمیق زاگرس تا جلگه خوزستان در جریان است. رود کارون تنها رود ایران است که تمام آن در خاک ایران قرار دارد. در این رود کشتیرانی هم صورت می پذیرد. همچنین این رود نقش بسیار مهمی در کشاورزی، تامین برق و آب مصرفی مردم خوزستان به ویژه اهواز دارد.
نقش رود کارون در شکل گیری تمدنهای شهری و تاسیسات آبی در شوشتر
بدون شک حوزه رود کارون، آثار گرانبهایی از دوره های ماقبل تاریخ به خصوص از دوران ایلامی ها، هخامنشی ها، الیمائی ها، پارتی ها و ساسانی ها را در خود نهفته دارد. آثار و بناهای تاریخی موجود در این منطقه مانند پل گرگر، بند میزان، پل شاه علی، پل عسکر در نزدیکی حصار قدیمی شهر شوشتر، بند دختر، پل قدیمی به طول 550 متر و وجود تصفیه خانه ها در زیر شهر جدید شوشتر همگی مرهون موهبت طبیعی رود کارون است که شهر شوشتر را به صورت جزیره وار در دورانهای تاریخی احاطه کرده است.
رود کارون از بند شمال شرقی شهر، یعنی بند میزان به دو رشته منشعب شده است؛ رشته شمال شرقی انشعابی به نام گرگر را مشروب کرده و انشعاب دیگر به نام رود شطیط در جبهه غربی شهرستان شوشتر را آبیاری می کند. هر دو رودخانه عظیم که دارای بند، آب بخشهای متعدد و پلهای بسیاری هستند، در حدود30 کیلومتری جنوب غربی شوشتر، در محلی به نام بند قیر دوباره به هم می پیوندند. این موقعیت، موجب پیدایش تمدنهای مختلفی در این ناحیه شده است که احتمالاً زیر شهر فعلی شوشتر مدفون شده و دنباله آن تا بند قیر ادامه دارد. (اقتداری، 1375)
فعالیتهای انجام شده در رود کارون از دیرباز تاکنون
کارون رودخانه بزرگی است و در بعضی قسمتها، پهنای آن به 275 متر نیز می رسد. فعالیتهای کشتیرانی زیادی از زمان قاجار تا به امروز در این رود صورت گرفته است و کشتیهایی با ظرفیت 25 تن می توانند تا نقطه ای به نام “کشتی بند” در چهار مایلی شوشتر، در رود کارون رفت و آمد داشته باشند.
در دو طرف کناره های رود کارون، از تلاقی آب زرد تا هشت فرسخی شوشتر و تا حدود خرابه های سابله (غیر از اهواز و چند روستای کوچکتر مانند ویس و …) تماماً سرزمینی خشک و غیر قابل کشت وجود دارد. این مناطق دارای بیشه زارهای زیادی هستند که جانوران درنده ای مانند شیر و گراز وحشی، به تعداد زیادی، در آنجا یافت می شوند و ضمناً باتلاقهای متعددی نیز در این مناطق بین قپان، دریا، دورق (شادگان) و کارون وجود دارد. (اقتداری، 1375)
ایزابلا بیشوب، یکی از مسافران تیزبین و نکته سنج قرن نوزدهم در رابطه با گسترش فعالیتهای کشاورزی و بازرگانی در کرانه های کارون پس از آزادی کشتیرانی در کارون در سال 1888 می‌نویسد: “تغییرات مهمی در جهت بهبود وضع مردم و سکنه دهات صورت گرفته است … مالیاتها کمتر شد، در عوض زراعت و کشاورزی در گوشه و کنار توسعه یافت.” (بخشی از یک مقاله، به نقل از سایت انسان شناسی و فرهنگ) هم اکنون نیز فعالیتهایی مانند صید ماهی، عبور کشتیهای کوچک و بزرگ و همچنین تامین برق به وسیله سدهای متعددی که احداث شده اند، انجام می گیرد. علاوه بر این موارد، راههای آبی کارون تاثیر بسزایی بر اکتشاف و بهره برداری از نفت داشته اند.
تغییرات رود کارون، تحولات ساختاری و اکولوژی در آن
رود کارون در گذشته ایران، محل جمع شدن مردم و مراودات اجتماعی بوده است. به طوری که شهرهای خوزستان به نام عروس شهرهای ایران شهرت داشتند. اما متاسفانه به علت نبود مدیریت و مواردی که در جلوتر به آنها اشاره خواهد شد، سطح آب رود بسیار پایین رفته و حتی در بعضی مناطق به خشکی گراییده است.
نقاط قوت و ضعف در مشاهده رود کارون و حاشیه آن
- استفاده از انواع مصالح و رعایت نکردن ریتم باعث ایجاد اختلال در خوانایی شهر و هرج و مرج بصری شده است.
- بافتهای گیاهی نامشخص که بدون برنامه‌ریزی کاشته شده یا به صورت خودرو رشد کرده‌اند، دید را از بین برده و باعث قطع شدن ارتباط بصری با اطراف شده اند. همچنین این بافتهای گیاهی باعث به وجود آمدن برخی تالابها، گندآبها و تجمع حشرات موذی در اطراف آنها شده اند.
- عدم قرار گرفتن دسترسیهای مناسب در کنار رود و نبود راههایی برای رسیدن به لبه رود، کناره های رود را بدون استفاده گذاشته است.
- عدم وجود پیاده رو مشخص برای عابرین باعث شده تا مردم مسیرهای دیگری را برای رفت و آمد انتخاب کنند و به همین ترتیب کنار رود متروکه مانده است.
- عدم توجه به مسائل زیبایی شهری اعم از نورپردازی در آب، پیاده روها، مراکز تفریحی، گردشگری و … باعث شده است که مردم مکانی برای تجمع و تعامل در شهر نداشته باشند.
- مشخص نبودن مرز رودخانه و عدم مرزبندی رود در بسیاری از مسیرها باعث به وجود آمدن خطراتی برای ساکنین و به خصوص بچه ها شده است.
- ساخت و سازهای غیر قانونی و عدم رعایت حریم رودخانه موجب برهم زدن نظم عمومی شهری شده و این مناطق در هنگام بارانهای شدید با خطر سیل مواجه هستند.
- به علت سیل و نبود رسیدگی حاشیه این رود دارای انبوهی از گیاهان خودرو و علفهای هرز شده است.
- تجمع پسماندهای صنعتی و فاضلابهای خانگی باعث جمع شدن جانوران موذی و حشرات خطرناک در این رود شده است.
- فرسایش لبه های ساحل به دلیل رسی بودن و سیلابهای متعدد، موجب روان شدن آب رودخانه به کناره ها و خشک شدن تدریجی آن شده است.
- ریختن پسماند کارخانه ها و نبود مدیریت لازم بر آنها، آب را با خطر جدی آلودگی رو به رو کرده که همین امر باعث نابود شدن اکوسیستم در این منطقه و به خطر انداختن سلامتی ساکنین آن شده است.
- بسیاری از مناطق ساحلی و … بلا استفاده مانده است.
راهکار ها و پیشنهاداتی جهت بهبود وضع موجود در حاشیه رود کارون
- طراحی و ساخت پیاده روهایی در حاشیه رود کارون
- ایجاد محل هایی برای تجمع گروهی مردم در کنار رود
- سعی در استفاده از مصالح بوم آورد در منطقه برای بازگرداندن حس نوستالژیک به سیمای شهری
- ایجاد برنامه هایی برای لایروبی رود
- از بین بردن و خشک کردن علفهای هرز در منطقه برای یکسان کردن دید و افزایش زیبایی بصری
- طراحی نورپردازیهای زیبا به ویژه در پلها و توجه به انعکاس نورها در آب
- طراحی و ساخت مراکز تفریحی مانند سینما، کافه، رستوران، قایق سواری و …. برای جذب مردم
- کاشت درختان بومی منطقه و به وجود آوردن محور سبز در کنار رود
- مشخص کردن حریم رودخانه و ساخت سازه هایی برای مقابله با سیل
- طراحی المانها و نمادهایی در کنار مسیر پیاده روها برای دعوت بیشتر مردم به پیاده روی و وجود نشانه های شهری و ایجاد هویت برای آن منطقه
منابع
- گی لسترنج، 1337، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب
- لایارد، هنری استون، 1376، سفرنامه لایارد؛ نبرد محمدتقی خان بختیاری با حکومت قاجاریه، ترجمه مهراب امیری، چاپ دوم، تهران، انتشارات سهند
- دو بد کلمنت، آگوستوس بارون، 1371، سفرنامه لرستان و خوزستان، ترجمه محمد‌حسین آریا، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
- دیولافوا، ژان، 1378، سفرنامه مادام دیولافوا؛ ایران و کلده دارای 336 کلیشه و گراورهای زیبا، ترجمه و نگارش همایون فره وشی، انتشارات دنیای کتاب
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه هنر تهران، دانشگاه تهران و موسسه آموزش عالی پارس به استان خوزستان در پاییز 1398 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
