مقدمه
مناظر فرهنگی آثار ارزشمندی هستند که در برگیرنده، نگه دارنده و نشان دهنده هویّت و تاریخ یک منطقه و ساکنین آن محسوب می شوند. منظر فرهنگی خلق شده در حین استفاده مردم، تکامل یافته و فعالیّت شخص یا گروه، یک رویداد و واقعه تاریخی مهم منظر را شکل داده است. (مخلص و همکاران، 1392) مناظر یادمانی جزو مناظر طراحی شده و ساخته شده توسط انسان است که زیر مجموعه تقسیم بندی بزرگتری به نام “منظر فرهنگی” قرار می گیرد.
یادمانها، عنصرهایی در قالب کالبد هستند که با ذهنیت بینندگان درگیر می شوند. از این روی عنصری عینی هستند که به بازخوانی ذهن و خاطرات جمعی در رخدادی مشترک می پردازند. یادمانها با رویکردهای مختلفی همچون پاسداشت شهدا، بازآفرینی صحنه های جنگ و یا ترویج فرهنگ ایثار و شهادت خلق می شوند. (اصل‌فلاح، 1395)
بنابراین در این گزارش نویسنده بر آن است که به شرح و بررسی کیفیت یادمان شهدای گمنام مریوان بپردازد، چرا که بخشی از حافظه تاریخی و فرهنگی مردمان را شکل می‌دهد. به علاوه در مقایسه ای کوتاه با یادمان شهدای قزوین، راهکارهایی جهت بهبود وضع موجود و تکرار نشدن ساخت مناظر ناهمگون ارائه شده است.
یادمانهای مشابه، در زمینه های متفاوت
دریاچه زریبار در فاصله سه کیلومتری غرب شهر مریوان قرار دارد. مزارهای مطهر 4 شهید گمنام دفاع مقدس در جانب شرقی این دریاچه و در نزدیکی سنگرهای رزمندگان اسلام واقع شده است. این یادمان در نگاه اول از نظر ظاهری شباهتهایی در فاصله دور و نزدیک با یادمان شهدای گمنام قزوین دارد.
یادمان شهدای گمنام قزوین بلندترین سازه ساخته شده در ایران با کاربری آرامگاه در منطقه بوستان باراجین شهر قزوین است. این سازه بر روی قبر ۸ شهید در جنگ ایران و عراق ساخته شده است. یادمان تداعی گر گل لاله است که شاخصه شهر قزوین تلقی می‌شود. اما سوالی که مطرح می شود این است که آیا با ساخت یادمانها بدون توجه به زمینه و صرف تقلید از کالبد، القای مفاهیم ذهنی مانند رشادت و فداکاری به درستی اتفاق می افتد؟
تحلیل یادمانها
مکان یابی
به نظر می رسد مکان یابی یادمان شهدای مریوان با توجه به زمینه تاریخی و سنگرسازیهای رزمندگان در جنگ انتخاب شده است. اما پیدا کردن مسیری مناسب برای نزدیک شدن و آدرس پذیری فقط برای مردم آشنا و محلی میسر است. خانواده های زیادی به دریاچه زریبار می روند و قایق سواری می کنند اما اغلب از وجود چنین مکانی بی اطلاع هستند.
به همین دلیل نصب تابلوهایی برای راهنمایی به مکان یادمان و توضیحاتی در رابطه با آن در طول مسیر ضروری است. اما یادمان شهدای قزوین به عنوان یک نشانه شهری تلقی می شود چرا که از خوانایی بهتری برای مخاطبان برخوردار است.
زیبایی شناسی
یادمان شهدای مریوان با هدف ترویج فرهنگ و ایثار شهادت ساخته شده اما با فضاسازی نامطلوب و رنگ آمیزی غیر معمارانه، در نیل به هدف خود موفق نبوده است. این یادمانها منحصر به نسل جنگ نیستند و در جهت ارائه مفهوم ایثار به آیندگان ساخته می شوند، به همین دلیل باید در ساخت و زیبایی شناسی آنها نهایت دقت در نظر گرفته شود. در حالی که یادمان شهدای قزوین با طراحی انتزاعی و جزییات دقیق تر، اثر موفق تری بوده است.
مخاطبان
توجه به قشر مخاطبان یادمانها خیلی مهم است. غیر از میهمانان دریاچه زریبار که اغلب بدون اطلاع از وجود یادمان، از این مکان دیدن می کنند، کاروان راهیان نور، خانواده های شهدا، رزمندگان و جانبازان، مخاطبان اصلی این یادمان هستند. به این دلیل، این مکان نیازمند طراحی و خلق فضای مناسب برای استفاده همه اقشار جامعه صرف نظر از جنس، سن یا هرگونه نقص عضو و یا محدودیت جسمی – حرکتی است. مناسب سازی محیط و استفاده از رمپ در مسیر یادمان، حائز اهمیت است. اما، همانطور که اشاره شد، یادمان شهدای قزوین بیشتر کارکرد نشانه ای دارد که بر روی تپه‌ای با طراحی ساده ساخته شده است، از این رو تعبیه مسیر مناسب برای دسترسی وسیله نقلیه ضروری است.
اقلیم
هر منطقه نیازمند معماری متناسب با شرایط اقلیمی همان منطقه است. در سایت دریاچه زریبار، با توجه به بارندگیهای زیاد، ساخت یادمان با مصالح نامناسب و بدون جایگاهی برای توقف و مکث مخاطبان، امکان زیارت، نشستن و خلوت کردن را از کاربران می‌گیرد. یادمان شهدای قزوین نیز تنها به هدف نشانه بودن دست یافته و توجهی به تعبیه فضای جمعی، با توجه به اقلیم سرد قزوین، برای حضور مخاطبان در این مکان وسیع نکرده است.
جمع بندی
در نهایت باید اشاره کرد که نقصها و ایرادها حاکی از تصمیمات سریع و سطحی نگریها در جهت ساخت بناهای ارزشمند ملی است. بها دادن به زمینه تاریخی و هویتی و فرهنگی، مسائل زیبایی شناختی، اقلیم و شناسایی کاربران از پایه های پیش طراحی مناظر فرهنگی بوده که توجه به آن ضروری است.
مقایسه یادمان شهدای مریوان و قزوین بر اساس شاخصه ها در ادامه بیان شده است:
مکان یابی
یادمان شهدای مریوان
- با توجه به زمینه تاریخی و سنگرسازیهای رزمندگان در جنگ
- بدون دید کامل و در نظر گرفتن تابلوهای راهنما
یادمان شهدای قزوین
- محلی خلوت
- بر تپه ای در شمال شهر به منظور دیده شدن
- کارکرد نشانه شهری
زیبایی شناسی
یادمان شهدای مریوان
- تقلید صرف از فرم استعاره ای گل لاله نماد شهادت
- بی‌توجهی به زمینه و خط آسمان اطراف
یادمان شهدای قزوین
- استفاده از طراح
- با جزییات و دقت فراوان و فرم استعاره ای گل لاله نماد شهادت
مخاطبین
یادمان شهدای مریوان
- بی توجهی به همه اقشار جامعه به منظور داشتن پیام ملی و واحد
- بی توجهی به رمپ و عبور آسان معلولین
یادمان شهدای قزوین
- توجه به همه اقشار جامعه به منظور داشتن پیام ملی و واحد
- استفاده از وسیله نقلیه ضروری است
اقلیم
یادمان شهدای مریوان
- بی توجهی به کیفیت مصالح مرغوب و بادوام
- بدون سرپناه و فضای جمعی
- نشستن و خلوت کردن در اقلیم بارانی
یادمان شهدای قزوین
- ساخت طولانی و با کیفیت و استفاده از مصالح مرغوب
- دارای سرپناه و بدون در نظر گرفتن فضای جمعی و نشستن
منابع
- مخلص، فرنوش؛ فرزین، احمد علی و جوادی، شهره. ۱۳۹۲. مزار پیرمراد، منظر فرهنگی آیینی شهرستان بانه. فصلنامه علمی پژوهشی باغ نظر
- اصل فلاح، پریچهر. ۱۳۹۵. گزارش نشست تخصصی جنگ و منظر، سایت اینترنتی معمار منظر
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه های بین‌المللی امام خمینی، شهید رجایی، تهران، شهید بهشتی و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به استان فارس در پاییز 1396 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
