چکیده
سکونتگاه های روستایی به عنوان پدیده های جغرافیایی، نمود فضایی و عینی عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی هستند که در بستر طبیعت و در چارچوب مناسبات انسان و محیط در گذر زمان شکل گرفته اند؛ به عبارت دیگر، واحدهای سکونتگاهی روستایی در ایران به تبعیت از تنوع ناحیه ای و منطقه ای عوامل محیط طبیعی – اکولوژیک از یک سو و درجه تأثیرگذاری متفاوت نیروها و عوامل سیاسی و اجتماعی و اقتصادی از دیگر سو، به نحوی متنوع، بر اساس الگوهای پایداری محیطی و با تفاوتهای ناحیه ای و منطقه ای برپا شده و در گذر زمان شکل امروزی خود را یافته اند.
در این پژوهش که بر پایه بررسی های میدانی روستای هورامان و همچنین مطالعات انجام گرفته در زمینه معماری سنتی غرب کشور، مشاهده می شود که معماری این روستا نمونه بارزی از بومی مداری است که بسیاری از مبانی پایداری معماری را در خود جای داده است. بنابراین این گزارش به بررسی مبانی پایداری در هورامان پرداخته و در نهایت راهکارهایی جهت ارتقاء این مسئله ارائه می دهد.
طراحی پایدار
در تعریف طراحی پایدار می توان گفت: خلق محیط انسان ساخت و مدیریت متعهدانه آن بر مبنای اصول بوم سازگاری و بازدهی منابع. این اصول عبارتند از: به حداقل رساندن صرف منابع تجدید ناپذیر، ارتقاء و بهبود شرایط محیط طبیعی و به حداقل رساندن آسیبهای بوم شناختی بر محیط.
پایداری در یک طرح یعنی آن برنامه همزمان در پی رسیدن به ارزشهای زیباشناختی، زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و معنوی باشد. بنابراین می توان الگوهای پایداری زیر را در معماری ارائه کرد:
- به حداقل رساندن بهره برداری از منابع تجدیدناپذیر و به کارگیری انرژیهای طبیعی و تجدیدپذیر
- ارتقاء کیفیت محیط زیست و گسترش محیط زیست طبیعی
- از بین بردن یا به حداقل رساندن مصرف مواد آلوده و سمی
- حفظ هویت فرهنگی و قومی
- ترویج زندگی سالم
- استفاده خردمندانه از زمین و همگونی شکل ساختمان با محیط زیست
- اقتصادی بودن ساخت و ساز با استفاده از فناوریهای جایگزین کارآمد
- جلوگیری از ایجاد آلودگی صوتی و هوا
بافت اقلیم کوهستانی
بافت روستایی حوزه اقلیمی سرد و کوهستانی در جهت مقابله با سرمای شدید شکل می گیرد. با توجه به شرایط اقلیمی این روستاها و به منظور جلوگیری از اتلاف حرارت و کوران هوا، بناها به صورت متراکم، متصل و در کنار هم ساخته می شوند تا سطح تماس فضاهای گرم مسکونی با محیط سرد خارج کاهش یابد.
همچنین، بناها طوری کنار هم قرار می گیرند که یکدیگر را محصور نمایند و فضاهای جمعی در روستاها تا حد امکان، کوچک شوند تا نفوذ جریان باد سرد به داخل این فضاها کم گردد و تابش حرارت از سطح خارجی دیوارهای گرم ابنیه به فضاهای کوچک و محصور روستایی، هوای سرد آنها را تعدیل نماید. (قبادیان،99:1377)
تطابق منظر هورامان با مبانی پایداری
به منظور بررسی میزان تطبیق ساختار روستای هورامان با اصول پایداری معماری می توان الگوهای موجود در معماری و منظر این منطقه را واکاوی کرد. از الگوهای موجود در منظر این روستا می توان به این موارد اشاره کرد:
- همجواری انسان، معماری و طبیعت در یک نظام ارگانیگ
- تعبیه دسترسیها با احترام به لندفرم موجود
- قرارگیری روستا در قسمت میانی کوهستان و روی دامنه جنوبی
- بافت متراکم و ابنیه متصل به هم
- سیمای غالب سنگی در تایید خودبسندگی در معماری بومی کوهستان
- معابر نسبتاً کم عرض
- فضاهای روستایی کوچک و محصور
- بناهای نسبتاً کوچک
- معابر شیبدار و گاهاً پله ای
- ارتباط تنگاتنگ با کوهستان
- سیر صعودی و فرم پلکانی در بافت کلی روستا
- بهره گیری از پوشش گیاهی بومی در منظرسازی و مقاصد کشاورزی
- تامین آب روستا از رودهای همجوار (تصویر 1)
در نگاه جزئی تر نیز، الگوی بومی بناها را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
- فرم مکعبی
- بامهای مسطح
- دیوارهای قطور
- اتاقهای کوچک با ارتفاع کم
- بازشوهای کوچک رو به جنوب
- تعداد طبقات حداکثر دو طبقه (همکف محل نگهداری دام و طیور، طبقات فوقانی جهت سکونت)
- ساخت ایوان کوچک با عمق نسبتاً کم
- استفاده از درختان خزان پذیر در اطراف بنا
- دیواره شمالی بدون بازشو و چسبیده به کوهستان
- بهره گیری از روش خشکه چینی بدون ملات. (تصویر 2)
مطالب بررسی شده روشن می کند که انطباق الگوی معماری بومی روستای هورامان با اقلیم، به صورت تصادفی اتفاق نیفتاده و حاصل فکر و پاسخ های هوشمندانه ساکنین به نیازهای اقلیمی و طبیعی خود بوده است. بنابراین با توجه به شاخص های مطرح شده می توان اصول پایداری در معماری و منظر این اقلیم را در موارد زیر جمع بندی نمود:
- ارائه الگوهای زیبایی شناسانه طبیعی و مصنوع در کنار توجه به مقاصد کارکردی
- رویکرد ارگانیک در طراحی (تامین نیاز در کنار احترام به بستر طبیعی)
- رفع نیازهای کاربردی نسلهای متمادی
- تطبیق سالم فرهنگ، معیشت و اقتصاد با منظر روستا
- ایجاد تنوع و کیفیت فضایی
- پاسخگویی به نیازهای اقلیمی
- تلفیق بهینه منظر موجود با طبیعت مصنوع
- دستیابی به اهداف زیست محیطی
- استفاده از مصالح و پتانسیلهای بومی
- به صرفه بودن از نظر اقتصادی
- یکپارچگی و انسجام در منظر روستا
- پایداری کالبدی و محیطی
نتیجه گیری
در پایان می توان گفت اصول رعایت شده در شکل گیری منطقه هورامانات، می تواند به عنوان الگوهایی صحیح در جهت برنامه های توسعه و طراحی های مبتنی بر پایداری در آن به کار گرفته شود. در واقع مردمان هورامان با بهره گیری از پتانسیلهای بومی و همچنین احترام به طبیعت و شرایط اقلیمی خاص منطقه، توانسته اند در تعاملی موفقیت آمیز با محیط خود زندگی کنند. در زیر نیز پیشنهاداتی برای ارتقای این مهم مطرح شده که در دو سطح خرد و کلان بیان می شود.
مقیاس کلان:
- تدوین طرح توسعه روستا در قالب مبانی پایداری
- نظارت جدی بر ساخت و سازهای جدید، ممانعت از آشفتگی سیمای روستا و تصویب بودجه های بومی سازی
- حمایت از اشتغال، فرهنگ، آموزش، صنایع بومی، کشاورزی و دام پروری روستا در جهت قوام دهی به حیات آن
- کنترل باغسازی های مصنوع و سد سازیها در بستر روستا با هدف حفظ منابع و مناظر طبیعی آن
- بهینه سازی دسترسیهای اصلی و معابر داخلی روستا جهت ایمنی و سهولت در رفت و آمد
- مدیریت امور گردشگری روستا در مسیر ممانعت از ترویج اقتصاد صرفاً توریست محور و آسیبهای محیطی و فرهنگی
- بهره گیری از سیستمهای مدرن آبیاری و کشاورزی و باغبانی جهت حفظ و بهینه سازی پوشش گیاهی منطقه
مقیاس خرد:
- استفاده از سازه های نوین در ساخت اسکلت بناها به جهت مقاومت در برابر عوامل طبیعی مانند زلزله و سیل و …
- راه اندازی کارگاه های صنایع دستی، محصولات کشاورزی و دامی با هدف خود اشتغالی ساکنین و کاهش مهاجرت به شهر
- استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی بالا (حتی الامکان مصالح بومی) در بناها و کفسازیهای معابر
- پیش بینی پلانهای فشرده و متراکم و اجتناب از نصب پنجره های بزرگ؛ به خصوص در جناح شرقی و غربی
- استفاده از عایقهای حرارتی مناسب در بام و جداره ها و ایجاد بامها و دیوار های دو جداره
- ایجاد ایوان و سایه بان برای جلوگیری از ورود گرمای آفتاب در تابستان؛ همچنین ممانعت از برخورد باران با دیواره های بنا
منابع
- سفلایی، فرزانه. 1382. پایداری عناصر اقلیمی در معماری سنتی ایران. مجموعه مقالات همایش بهینه سازی مصرف سوخت در ساختمان. جلد 1.
- سرتیپی پور، محسن. 1391. رویکرد محلی گرایی در معماری روستاهای ایران. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال یکم، شماره 2.
- قبادیان، وحید. 1387. ابنیه سنتی ایران، دانشگاه تهران، چاپ پنجم.
- رضایی، مسعود. 1392. نقش اقلیم در شکل گیری معماری بومی مناطق کوهستانی غرب ایران. مجموعه مقالات کنفرانس بین المللی عمران، معماری و توسعه پایدار، تبریز.
- کامران کسمایی، حدیثه؛ براتی فرد، علیرضا؛ غفاری، پریچهر. 1390. نگرشها و اصول در معماری پایدار. همایش ملی عمران، معماری، شهرسازی و مدیریت انرژی. اردستان.
- وثیق، بهزاد. 1393. جایگاه الگوهای معماری پایدار در معماری بومی روستایی، فرهنگ ایلام.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه شهید رجایی، دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به منطقه هورامانات در اردیبهشت ماه ۱۳۹۵ است که با راهنمایی اساتید حاضر در سفر تنظیم شده است.
