مقدمه
جنگلها از منابع طبیعی بسیار مهم این کره خاکی هستند که نابودی هر ذره از آنها تهدیدی بزرگ برای بشریت محسوب می شود. کشور ایران دارای جنگلهای زیبایی است که 8.8 درصد مساحت کشور را تشکیل می دهند و از نظر مدیریتی به دو دسته جنگلهای شمالی و جنگلهای خارج از شمال تقسیم می شوند. جنگلهای شمال به تمامی ناحیه رویشی هیرکانی و خزری اطلاق می شود. (پایگاه اطلاع رسانی پیام طبیعت)
جنگلهای شمال ایران؛ شمال خزری (هیرکانی) بخش مهمی از ناحیه بزرگ اروپا – سیبری را تشکیل می دهند. این پهنه رویشی یکی از اکوسیستمهای متنوع و جالب از اقالیم حیاتی معتدله نیمکره شمالی است. (روانبخش و امینی، 1391 : 21)
یکی از زیباترین نمونه جنگلهای خطه شمال جنگل گیسوم است. از ویژگیهای خاص این جنگل که آنرا از دیگر جنگلهای شمال ایران متمایز می سازد منتهی شدن آن به ساحل گیسوم و دریای خزر است. بخشی از این جنگل انسان ساخت و الحاقی به بخش طبیعی است. در این گزارش دلیل شکل گیری بافت جدید جنگل گیسوم مورد بررسی قرار می گیرد.
معرفی جنگل گیسوم
جنگل گیسوم از نقاط دیدنی و توریستی استان گیلان و شهرستان تالش است. در جنوب گیسوم، رضوانشهر به فاصله 14 کیلومتر و شمال آن، شهر هشتپر با فاصله حدود 20 کیلومتر قرار دارد. حداقل ارتفاع منطقه از سطح دریا 20- و حداکثر 20+ است و شیب عمومی منطقه از 5 درصد تجاوز نمی کند. از اینرو منطقه فاقد جهت جغرافیایی معنی دار محسوب می شود. میانگین درجه حرارت سالانه 16 درجه سانتیگراد و دارای آب و هوایی معتدل و مرطوب است. (روانبخش و دیگران، 1386 : 220)
جنگل گیسوم با مساحتى حدود 80 هکتار، با درختان جنگلى انبوه و گونه هاى گیاهى خاصى که دارد، چشم انداز زیبایى را براى گردشگران فراهم مى کند. این جنگل شامل امکاناتى نظیر پارکینگ در داخل محدوده، وسایل بازى کودکان، ورزشگاه، اردوگاه، هتل، مناطق پیک نیک روزانه، کمپینگ طبیعى، مسیرهاى پیاده روى، مجموعه فضاهاى جنگلى باقیمانده در ناحیه شرقى، جنگل شمشاد و موزه طبیعى گل و گیاه است. (ماهنامه باغدار، 1394 : 47)
پوشش گیاهی جنگل گیسوم
این جنگل در مجموع 76 گونه گیاهی متعلق به 66 جنس و 44 خانواده شناسایی شده را داراست که 21 گونه آن چوبی و مابقی را گونه های علفی تشکیل می دهند. تیره های Asteraceae و Rosaceae هر یک با 5 گونه بیشترین سهم حضور گونه ها را به خود اختصاص می دهند و مهمترین تیره گیاهی این جنگل محسوب می شوند.
حدود 25 درصد از گونه های منطقه گونه های تروفیت (علفی یکساله) است که حضور آنها نشانگر شرایط تخریبی و فشار در منطقه است. فشارهایی که انسان به جنگل وارد می کند باعث تغییر نسبت گیاهان رویشی و پوششی در اشکوب کف جنگل می شود. همین مسئله باعث اثرات تخریبی فراوانی در اکوسیستم جنگل می شود. (روانبخش و دیگران، 1386 : 221) با اشاره به همین مسئله می توان گفت که در توسعه جنگل گیسوم و بخش الحاقی یکی از معیارهای حفظ و توسعه جنگل از لحاظ سازمان یونسکو که حفظ و توسعه اکوسیستم جنگل است رعایت نشده و بر عکس اقدامات در جهت تخریب آن بوده است.
آنچه در منظر طبیعی جنگل گیسوم به چشم می خورد، بخش الحاقی بین ساحل و جنگل طبیعی است که به نظر می رسد جنگلی بوده است که در زمان گذشته از بین رفته و درختان جدید برای احیاء آن کاشته شده اند تا جایگزین جنگل سابق شوند. درختان کاشته شده در بخش الحاقی و درختانی که به شکل طبیعی در جنگل هیرکانی گیسوم وجود دارند از یک نوع نیستند. درختان الحاقی درختانی از خانواده کاجها با ارتفاع بلند هستند در صورتی که بخش طبیعی جنگل دارای درختانی از خانواده ای متفاوت چون توسکای قشقایی است.
شخصی که در این جنگل قدم می زند به وضوح تفاوت دو بخش را احساس خواهد کرد. عدم هماهنگی بین نوع پوشش گیاهی باعث جداسازی بصری این دو بخش از یکدیگر شده و این حس را به انسان القاء می کند که این دو بخش متعلق به یک جنگل واحد نیستند. علاوه بر هماهنگ نبودن نوع پوشش گیاهی، درختان بخش الحاقی به جنگل اصلی به شکلی ردیفی با فواصل حدوداً یکسان کاشته شده اند. این نظم در طرح کاشت درختان کاج حس مصنوع بودن بیشتری ایجاد می کند.
در بخش الحاقی سطح زمین صاف و عاری از پوشش گیاهی است که دلیل آن وجود درختان کاج تدا است. درختان کاج اجازه رویش دیگر گیاهان را بر سطح زمین نمی دهند اما در بخش طبیعی جنگل درختان به شکل ارگانیک رشد کرده اند و در کف جنگل بر روی سطح ناصاف گیاهانی از خانواده شمشاد و اجیلی مشاهده می شود.
علت کاشتن درختان کاج تدا این است که اینگونه در زمینهای پست و مناطق مرطوب بهترین رویش را دارد، اگرچه در نواحی جلگه ای و کوهپایه ها نیز به فروانی یافت می شود و به دلیل بذر افشانی فراوان و رشد سریع آن این گونه خیلی زود در زمینهایی که برای اولین بار کشت شده اند مستقر می گردد. از این جهت اغلب به آن کاج دشت کهن نیز لقب داده اند اگر چه کاج تدا در تیپ های مختلف خاک رشد می کند اما بهترین رشد آن در خاکهایی است که دارای لایه های سطحی مناسب بوده و دارای رطوبت فراوان باشند. (مولفان و دیگران، 1384)
نتیجه گیری
به نظر می رسد دو مشکل انتخاب گونه گیاهی و نظام کاشت در بخش الحاقی جنگل گیسوم در ادراک منظر طبیعی آن تاثیر نامطلوبی گذاشته است. اولین مشکل عدم هماهنگی گونه های گیاهی در دو بخش طبیعی و الحاقی است. در صورتی که درختان کاشته شده و درختانی که به شکل طبیعی در این جنگل رویش یافته اند از یک نوع پوشش گیاهی انتخاب می شدند؛ به عنوان مثال همان توسکای قشقایی جنگل به شکل یکپارچه به چشم می خورد، اکوسیستم این جنگل به خطر نمی افتاد.
دومین مشکل چیدمان اشتباه درختان در بخش انسان ساخت و الحاقی است. اگر درختان به شکل نامرتب و خارج از ردیف در نقاط مختلف بخش الحاقی کاشته می شدند، حس عدم هماهنگی را به انسان القاء نمی کردند و چون وصله ای جدا افتاده در ذهن تلقی نمی شدند.
منابع
- پایگاه اطلاع رسانی پیام طبیعت، سایت سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور
- پارک جنگلی گیسوم، سحری از طبیعت. 1394. ماهنامه باغدار، شماره 101. بهمن ماه
- روانبخش، مکرم؛ امینی، طیبه. 1391. بررسی فلور، پراکنش جغرافیایی و ساختار اکولوژیکی ذخیره گاه جنگلی گیسوم تالش. نشریه زیست شناسی ایران، دوره 25 – شماره 1. صص 21 – 31
- روانبخش، مکرم؛ اجتهادی، حمید؛ پوربابایی، حسن؛ قریشی الحسینی، سیدجواد. 1386. بررسی تنوع گونه های گیاهی ذخیره گاه جنگلی گیسوم تالش در استان گیلان. نشریه زیست شناسی ایران، دوره 20، شماره 3. صص 218 – 229
- مولفان، بی؛ مک مانوس، کولینز؛ فرد، ام. وایت. 1384. جنگلداری مقدماتی. ترجمه دکتر سید محمد حسینی و سید خلاق میزنیا. انتشارات دانشگاه مازندران، بابلسر
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه شهید رجایی، دانشگاه تهران، دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب و علوم تحقیقات به استان گیلان در اردیبهشت ماه ۱۳۹۵ است که با راهنمایی اساتید حاضر در سفر تنظیم شده است.
