زیبایی شناسی جنگلهای حرا

مقدمه

چشم اندازها همواره مورد توجه انسانها بوده و فطرت زیبایی طلب انسان، آنها را به سوی زیبایی ها می‌کشاند. خلیج فارس به دلیل وجود منابع انرژی و همچنین جزایر متعدد، یکی از مهمترین مناطق استراتژیک و زیبای جهان است. این جزایر به دلیل نزدیکی به منابع، وسعت و طبیعت منحصر بفرد خود، جایگاه ویژه ای دارند. جزیره قشم، به عنوان بزرگترین جزیره خلیج فارس، دارای توانمندیهای طبیعی، فرهنگی و مردم شناختی با ارزشی است که از آن جمله می توان به جنگلهای حرا، گونه های منحصر بفرد جانوری، چشم اندازهای زیبای ساحلی، فرهنگ خاص مردم بومی، پوشش، زبان، آداب رسوم و معماری خانه ها اشاره کرد. از اینرو محیط طبیعی و بکر قشم به خصوص جنگلهای حرا مورد توجه گردشگران قرار گرفته است به طوری که سالانه در فصول بهار و زمستان مسافران زیادی راهی این منطقه می شوند. هدف از این گزارش شناخت عناصر منظرین جنگلهای حرا در جهت رشد، توسعه و حفظ آن است.

تعریف عناصر منظرین

عناصر منظرین به دو دسته طبیعی و انسان ساخت تقسیم می شوند. عناصر منظر طبیعی شامل پهنه آسمان و سطح زمین، کوهها، درختان و پوشش گیاهی، رودخانه ها و سایر عوامل توپولوژیک هستند. در این گزارش به عناصر خرد طبیعی و غیرطبیعی جنگلهای حرا پرداخته می شود.

عناصر منظرین جنگلهای حرا

به طور کلی گیاهان قشم خشکی پسند و گرماخواه بوده و نیاز به رطوبت زیاد در تابستان دارند و بیشتر به صورت درختچه های نیمه بیابانی کوتاه قد قابل مشاهده هستند. در ساحل، مرداب و باتلاقهای نمکی وسیعی تحت تاثیر آب دریا ایجاد شده است. زون های پوششی در جزیره با جنگلهای حرا در ناحیه بین جزر و مدی آغاز می گردد. جنگلهای حرا بین جزیره قشم و بندر خمیر (ناحیه حفاظت شده حرای قشم) در حال حاضر وسیع ترین و جالبترین جامعه گیاهی در ساحل خلیج فارس را تشکیل می‌دهد. (ادیب، 1386) به طور جزیی عناصر منظرین جنگلهای حرا به شرح زیر هستند:

• راه آبی: به علت خاصیت منطقه ای جنگلهای حرا، تنها راه دیدن مناظر از نزدیک، راه آبی است. بالا آمدن و فرو نشستن آب دریا در سواحل، که به گونه ای موزون و مستمر در شبانه روز انجام می گیرد، از جمله عوامل تعیین کننده در شکل گیری تنوع حیات در اکوسیستم حرا است.
• جنگلهای حرا: شکل گیری جنگلهای حرا وابسته به دریاست و بستگی به شرایط آب، دو جلوه منظرین دارد: منظر زیر آب و روی آب. اما از این دو، تنها منظر روی آب برای گردشگران قابل رویت است. حرا گیاهی به شکل درختچه یا درخت با اندازه های متفاوت بین 3 تا 6 متر ارتفاع است که شاخ و برگ سبز و روشنی دارد.
• جانوران: این زیست بوم شامل انواع شكم پايان، انواع دوكفه‌ اي‌ ها، انواع سخت پوستان مانند دو گونه ميگوي صورتي و ميگوي سفيد است كه داراي ارزش شيلاتي هستند. به علاوه انواع ماهيان مانند گلخورك، لولو، كفشك، كاريز و …، خزندگان مانند لاك پشت عقابي، لاك پشت سبز، ماردريايي، مار جعفري و انواع پرندگان مانند پليكان، باكلان، حواصيل و … در این منطقه یافت می شوند. جنگلهاي مانگرو جزيره قشم از گونه Avicennia marina به نام محلي حرا هستند كه گونه منحصر به فرد منطقه مورد مطالعه است و گونه مانگرو ديگري در منطقه ديده نمي شود.(رضایی،1390)
• منظر انسان ساخت: در اثر مداخله انسان در طبیعت شکل می گیرد و شامل ساخت اسکله و قایقها است. در این منطقه مداخله انسان در طبیعت کمتر است و در حاشیه منطقه حفاظت شده قرار دارد.

  

همنشینی و درک منظر عناصر خرد در جنگل حرا

دریا و درختان حرا، هر کدام دارای ویژگیهای منحصر بفردی هستند که تجلی این ویژگیها با تقابل و همنشینی هر یک از این عناصر، به وجود آمده اند. در این اکوسیستم، ساخت عناصر انسان ساخت به تعامل انسان و درک طبیعت کمک فراوانی کرده است که بدون حضور آن عناصر منظرین دیگر بی هویت و بی معنی می شوند.

• عنصر طبیعی و شاخصه اصلی، جنگلهای حرا هستند. این منطقه با نام و نوع خاص این درختان در ذهن ما تصویر و تداعی می شود.
• ترکیب رنگ زرد گلهای این درخت در اوایل فصل بهار با زمینه سبز آن، تاثیر بصری و خوشایندی در ذهن گردشگران می گذارد.
• بعد از ادراک بصری، رایحه شیرین گل این درختان، در فضای آکنده از آب شور، به درگیر شدن حس بویایی افراد می انجامد.
• به علاوه صدای پرندگان گوناگون بومی و مهاجر و دیگر جانوران، صوت خاصی در فضا ایجاد کرده و در کنار حواس دیگر، به درک منظر منطقه کمک می کند.
• از همه مهمتر لمس آب است که معمولاً نادیده گرفته می شود که با گذر از این منطقه توسط قایق و موج سواری بر روی آب، نشاط و سرزندگی و همچنین حس حضور آب را به ارمغان می آورد.
• در مداخلات منطقه (ساخت اسکله)، نشانی از افراد محلی دیده نمی شود و ارتباطی با بوم و محل خود برقرار نکرده است. اما بازارچه های جنب اسکله، رنگ و بویی از سواحل جنوب ایران دارد و نشانگر هویت محلی منطقه قشم است.

  

مهمترین عنصر شکل دهنده

جاذبه ماه در این منطقه باعث بالا آمدن و فرو نشستن آب دریا می شود. این خاصیت سبب ایجاد منظر انعطاف پذیر می شود. گاه درختان در زیر آب هستند و گاه همچون جزیره ای از دل دریا به روی آب می آیند و خودنمایی می کنند. در تصویر 2، کوهها به عنوان پس زمینه و دریا به عنوان پیش زمینه قرار دارد و در میان آنان درختان حرا جای گرفته اند. در نتیجه، این عناصر، عناصر اصلی سازنده منظر جنگلهای حرا محسوب می شوند.
درختان حرا علاوه بر جنبه زیبایی و سرسبزی در تمام فصول، دارای خاصیت تصفیه کنندگی آب نیز هستند. این درختان از آبهای شور تغذیه کرده و زیست بوم موجودات زنده بسیاری را فراهم می کنند. علاوه بر همه این موارد، این درختان با توجه به همیشه بهار بودن، دارای ویژگی منظر فصلی نیز هستند. درختان حرا در خرداد ماه به شکوفه و گل می نشینند و گلهای زرد کوچک آن در زمینه سبز شاخ و برگ درختان بسیار زیبا نمایان می شود. به طور کلی نمی توان هیچ یک از این عناصر را بر دیگری برتری داد چرا که هر یک به نحوی در شکل گیری منظر منطقه موثر بوده اند. در واقع، منظر جنگلهای حرا را می توان حاصل تعامل و همنشینی تمامی این عناصر با هم دانست.

جمع بندی

رابطه انسان و طبیعت باید به صورت مسئولیت در برابر طبیعت و نه تسلط بر آن باشد، به گونه ای که احساس نزدیکی به طبیعت و لذت بردن از مواهب آن موجب سلامت فیزیکی و روحی انسان شود و به طبیعت نیز آسیب نرساند.
اگر چه جنگل های حرا منحصراً دارای یک نوع گونه گیاهی هستند که در سراسر چشم انداز تکرار می شوند، اما تنوع جانوری بسیار گسترده ای دارند. حفظ و توسعه درختان حرا عامل مهمی است که در صورت حذف یا نابودی درختان این مکان، شاخصه مهم و اصلی گردشگری خود و همینطور زیستگاه جانوران بسیاری را از دست می دهد.
سه عنصر درختان حرا، دریا (عنصر طبیعی) و قایق (به عنوان عنصر انسان ساخت)، در تعامل با یکدیگر به رشد و توسعه گردشگری در این منطقه کمک می کنند. همچنین باید با انتخاب رویکرد بوم شناختی به منظور آسیب نرساندن به طبیعت از پیشروی عناصر مخرب انسان ساخت جلوگیری کرد.
و در آخر با کمک شاخص ترین تصویری که از ادراک منظر این منطقه حاصل می شود، می توان درختان حرا را موثرترین عنصر منظرین در این مجموعه دانست که همنشینی آن با سایر عناصر توانسته یکی از شاخص ترین منظرهای طبیعی ایران را به وجود بیاورد.

منابع

• ادیب، مرتضی. 1386. باغهای گیاهشناسی و بوم شناسی منظر، باغ گیاهشناسی جزیره قشم، پایان نامه ارشد معماری منظر، شهید بهشتی
• باوندی سواد کوهی، شاهمیر. 1392. جنگلهاي مانگرو Managrove porest، دومین همایش ملی شیلات و آبزیان ایران
• رضایی، مرضیه؛ رحیمی، سکینه؛ مهدوی، رسول. 1390. مطالعه پوشش گياهي منطقه آزاد قشم و نقش آن در توسعه اكوتوريسم، همايش ملي قشم و چشم انداز آينده،
• شاهچراغی، آزاده. 1387. پارادایم های پردیس، در آمدی بر بازشناسی