معرفی کلی زیگورات چغازنبیل
در وسط شهر “دوراونتاشی”، زیگوراتی قرار دارد که بزرگترین نمونه محفوظ مانده معماری عیلامی محسوب می شود. این زیگورات که به زیگورات “چغازنبیل” مشهور است، طبق یافته های باستان شناسان بر روی معبد بزرگی ساخته شده که هر ضلع آن حدود 100 متر طول داشته است. سرزمین عیلام به صورت دشت و اغلب مسطح بوده است؛ در نتیجه برای تداعی کردن کوه و بلندی به ساخت سازه های عظیم و مرتفع کوه مانند آجری روی آورده بودند.
در حال حاضر این زیگورات در 45 کیلومتری جنوب شرقی شهر باستانی شوش، دوراونتاشی، و در نزدیکی محوطه باستانی هفت تپه قرار دارد. دوراونتاشی از شهرهای عیلام بوده و با تمدنهای بین النهرین (سومری، اکدی، آشوری و بابلی) در جهت غربی همسایگی داشته است. طبق شواهد باستان شناسی، این شهر قبل از اتمام مراحل ساخت توسط آشوری ها تخریب گردیده است.
زیگورات چغازنبیل در بالاترین تراز ارتفاعی شهر قرار گرفته است. رایج ترین تصور در مورد مرتفع بودن زیگورات آن است که این معبد در حقیقت پلکانی بزرگ برای رسیدن به خدایان مورد پرستش مردمان آن شهر بوده است. همچنین پلکان این زیگورات در نوع خود یگانه به شمار می رود. مردم از یک سوی این پلکان، در ابعاد غیر قابل تصور، بالا می رفته اند و از سوی دیگر، خدا از آن پایین آمده، در آخرین طبقه و آنجایی که معبد قرار داشته انسان و خدا یکدیگر را ملاقات می کردند.
نقش عوارض طبیعی در انتخاب مکان معبد
برای درک هر چه بهتر موقعیت مکانی زیگورات چغازنبیل می توان نقش عوارض طبیعی در آنرا مورد بررسی قرار داد. از جمله عوارض طبیعی در اطراف محوطه شهر “دور اونتاشی” می توان به رودخانه دز و کرخه اشاره کرد. این منطقه به صورت دشت بوده و به غیر از این دو رودخانه، عنصر طبیعی دیگری در آن به چشم نمی خورد.
طبق شواهد باستان شناسی، آب مورد مصرف تصفیه خانه و مخزن آب شهر از فاصله ۴۵ کیلومتری و توسط کانالی از رودخانه کرخه تأمین می شده است. این در حالی است که رودخانه دز، در فاصله ۳ کیلومتری معبد قرار دارد. اختلاف ارتفاع زیاد محوطه چغازنبیل با سطح رودخانه دز از جمله عوامل عدم تامین آب این زیگورات از رودخانه دز بوده است. در نتیجه برای انتخاب موقعیت مکانی زیگورات چغازنبیل در وهله اول عامل مهمی مانند ارتفاع مورد توجه بوده است و نزدیک بودن به منابع آب برای تامین آب این مجموعه در اولویت های بعدی قرار داشته است.
مقایسه استراتژی انتخاب موقعیت مکانی زیگورات ها
مشهورترین اثر معماری تمدن سومر زیگورات است که برای عبادت خدایان به شکل مرتفع ساخته شده تا خدایان شان محل سکونتی شبیه به کوههایی که در اصل از آنجا آمده بودند، داشته باشند. این زیگورات ها در شهرهای بین النهرین به وفور دیده می شود. از جمله زیگورات های مشابه به جا مانده می توان به زیگورات اتمناکی، زیگورات انلیل، زیگورات لارسا و زیگورات دورشارکین در عراق اشاره کرد. در همه این زیگورات ها به احداث بنا بر روی مکان مرتفع نسبت به نقاط اطراف خود توجه شده است.
امکان سنجی مکانهای اطراف جهت احداث زیگورات چغازنبیل در گذشته
برای انتخاب موقعیت مکانی ساخت زیگورات چغازنبیل این امکان وجود داشته تا در سوی شرقی رودخانه دز احداث شود. در این صورت این زیگورات حائل دفاعی طبیعی بیشتری در برابر حمله از سوی تمدن جنگجوی آشور داشته است. اما با انتخاب این موقعیت مکانی، قسمت شرقی رودخانه دز، زیگورات در ناحیه پست تری قرار می گرفته است.
در نتیجه هدف از ساخت آن که ساخت بلندترین مکان و نزدیک شدن به آسمان بوده است محقق نمی شده است. در نتیجه عامل بلندی و تراز ارتفاعی بالاتر، نسبت به سایر عامل از اهمیت بیشتری برای انتخاب موقعیت مکانی زیگورات چغازنبیل برخوردار بوده است.
پیشنهادهایی برای بهبود منظر محوطه تاریخی چغازنبیل
از آنجایی که امروزه همچنان عملیات باستان شناسی در این محوطه تاریخی در حال انجام است، شایسته است دخل و تصرف برای تغییر شرایط به حداقل برسد. با توجه به مشاهده فضولات حیوانی و همچنین پوست تخمه در محدوده حفاری نشده اطراف زیگورات، در حصار سوم شهر “دوراونتاشی”، پیشنهاد می گردد تا برای ورود حیوانات و همچنین افراد به این محوطه تاریخی، نظارت بیشتری صورت گیرد.
همچنین مسیرهای کنترل شده برای عبور افراد مشخص گردد. با توجه به آنکه دید و منظر جذابی در محدوده حصار سوم، به زیگورات از یک سمت، و به رودخانه دز از سویی دیگر وجود دارد، می توان فضای مکث و نظرگاهی (پس از به پایان رسیدن عملیات حفاری) برای بازدیدکنندگان در این ناحیه در نظر گرفت.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه هنر تهران، دانشگاه تهران و موسسه آموزش عالی پارس به استان خوزستان در پاییز 1398 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
