طراحی منظر راه، شاخه‌ای از برنامه‌ریزی منظر است که هدف آن ارتقای همزمان زیبایی شناسی بصری، اکولوژی و عملکرد جاده هاست. برنامه‌ریزی منظر شاخه‌ای از برنامه ریزی است که هدف آن طراحی سکونتگاه های انسانی در تمامی مقیاسها با در نظر گرفتن منابع طبیعی مانند گیاهان، آب، هوا، معادن و … است. از اهداف برنامه ریزی، ایجاد حساسیت زیست محیطی در هنگام توسعه محیط‌های انسانی است که به پایداری بیشتر منجر می شود. طیف گسترده ای از فعالیتها وجود دارد که یک برنامه ریز منظر می تواند انجام دهد. زمانی که این برنامه ریزی در مقیاس منطقه انجام می شود، تاکید آن بر استفاده از زمین و مکان یابی سکونتگاه های انسانی با توجه به منابع طبیعی است.
برنامه ریزی منظر می تواند تا سطح برنامه ریزی سایت کوچک شود؛ به عنوان مثال طراحی منظر یک مجتمع مسکونی. هرچه قدر که از سطح کلان به خرد می پردازیم منظر بیشتر انسان ساخت و دست ساز می شود.
در مقیاس طراحی شهر، منظر راه ها بخش جدایی ناپذیر از برنامه‌ریزی منظر را شکل می‌دهد که هدف آن تبدیل شهرها و شهرک‌ها به مکان‌های هرچه بهتر برای زندگی است که از لحاظ زیبایی شناختی و بصری چشم نواز باشند. برنامه‌ریز منظر، منظر موجود از یک منطقه را با در نظر گرفتن توپوگرافی، پوشش گیاهی، الگوهای زهکشی طبیعی، جهت باد، دما، رطوبت و … تحلیل می کند که هدف آن سرمایه‌گذاری در طبیعت به نفع انسان‌ها است. همچنین برای برنامه ریزی لازم است سازوکارها و مکانیزم‌های مهم طبیعت را بررسی نمود تا با نحوه عملکردهای آن آشنا شد.
بسیاری از سکونتگاه ها می توانند در دشت‌ها ساخته شود زیرا که بر خلاف تپه ها، دشت ها از انعطاف‌پذیری بیشتری برای توسعه برخوردار هستند. زمین های کوهستانی کمترین توسعه پذیری را به لحاظ وجود موانع فیزیکی دارا هستند. بنابراین شکل زمين، فرم ساخته شده را تا حد زیادی دیکته می‌کند.
مشخصات و ویژگی‌های طراحی منظر راه
منظر راه از این لحاظ دارای اهمیت است که مسیرهای حرکتی بوده و مطلوب است که تجربه حرکت در آنها راحت و لذت بخش باشد. طراحی منظر راه می تواند نقش بسیار مهمی در ایجاد این امر بازی کند. یک جاده، باید با احترام به سلسله مراتب راهها، مناسب طراحی شود. ارتفاع، گستره تاج درختان باید با عرض جاده ها و ارتفاع ساختمانها تناسب داشته باشد، زیرا در کنار بزرگراه‌ها و راه های منطقه ای به نسبت راه‌های شهری، ساختمانهای اطراف بیشتر در معرض باد قرار می‌گیرند.
پارک وی ها (باغ راهها) در آمریکای شمالی و اروپا توسعه پیدا کردند و جاده‌ها از اهمیت تفریحی و گردشگری برخوردار هستند. به دلیل دسترسی بیشتر به زمین، جاده های حومه ای و حاشیه ای پتانسیل بیشتری برای منظره پردازی دارند. علاوه بر این این جاده ها اهداف زیر را دنبال می کنند:
- فعالیتهای زراعی کنار جاده به عنوان کاهش دهنده سر و صدا عمل می‌کنند. به منظور این هدف «گودال راه» (sunken roads) می توان ايجاد کرد به گونه ای که با حذف منابع سر و صدا تاثیر روانشناختی و ذهنی صدا نیز کاهش پیدا می‌کند. درختان در روی تپه ها نیز می توانند به وسیله شاخه ها سر و صدا را جذب کنند. برای این هدف درختانی با شاخه و برگهای ضخیم و متراکم (همیشه سبز) باید انتخاب شود. گرد و غبار و سایر ذرات معلق روی برگهای درختان می‌نشیند و باعث کاهش آلودگی هوا می شود. برگها از طریق منافذ، دود و گازهای دیگر را جذب می‌کنند که این امر باعث تصفیه بیشتر هوا می شود.
- درختان دارای اثر خنک کنندگی در اقلیم های گرم هستند.
- کاشت متوسط به کاهش شانس تصادف‌های جاده ای ناشی از تابش خیره کننده خورشید کمک می کند.
- کاشت درختان مختلف در جاده های متفاوت باعث کمک به هویت بخشی و شناسایی ساده‌تر جاده‌ها برای افراد می شود.
- کاشت حاشیه درختان در مسیرها، سایه را برای عابرین پیاده فراهم می کند.
اهداف و ملاحظات هنگام انجام طراحی منظر راه
- عناصر منظر باید به گونه‌ای باشند که مکمل منظر و ساختمانهای موجود قرار بگیرد. طراحی منظر راه نباید متناقض بوده و باید دید خوشایند و لذت بخشی را به کاربران جاده ارائه دهد. در بزرگراه ها می‌توان از کاشت ردیفی درختان و به صورت مجموعه‌ای (خوشه ای) استفاده کرد. شکاف میان این توده‌ها چشم اندازهایی از مناظر اطراف برای کاربران جاده فراهم می‌کند و بدون تغییر عرض باندهای عبوری حق تقدم می‌توانند با اصلاح مسیرهای پیاده روی و میانی تغییر کند. طراحی منظر راه باید با منظر موجود هماهنگ بوده اما در عین حال تنوع و کنتراست کافی را داشته باشد. تقاطع ها، گره های دیداری مهمی هستند. برش های انتخابی درختان باید به روشی انجام شود که مناظر مناسبی را ایجاد کنند. توپوگرافی می تواند مسطح، با شیب زمین ملایم، تند یا موج دار باشد و همچنین وجود مسیر آب در امتداد جاده ها مطلوب است. هماهنگی به دلیل تکرار عناصر منظر نباید منجر به یکنواختی شود. طراحی منظر راه باید متناسب با محیط اطراف بوده و چشم انداز اطراف می‌تواند به عنوان نشانه ای از محیط زیست خود تلقی شود.
- طراحی منظر راه باید ایمنی جاده را افزایش دهد و روشنایی کافی برای خیابانها مهیا کند. چراغ های خیابانی با ارتفاع صحیح باید در فواصل مناسب استفاده شوند. در میدانها و فضاهای جمعی چراغهای خیابانی بلند به دلیل روشن کردن فضاهای وسیع بیشتری مورد استفاده قرار می گیرند. کاشت درختان نباید باعث از بین رفتن روشنی خیابان شود.
- طراحی منظر راه باید به گونه‌ای باشد که تقاطع‌ها در زمان مناسب دیده شوند. طراحی منظر راه باید خوانا بوده و آشفته نباشد. نشانه‌ها و علامت ها باید به اندازه کافی بزرگ بوده و نباید بی جهت در مسیر قرار داده شوند.
- تضاد بین حرکت وسایل نقلیه و عابرین پیاده می تواند به وسیله طراحی منظر راه کاهش پیدا کند. با تغییر متریال و مصالح برای مسیرهای وسایل نقلیه و عابرین پیاده می توان باعث کاهش سردرگمی آنها شد. همچنین می توان از استفاده غیر ضروری از نرده ها و تیرهای مانع جلوگیری کرد.
از نظر محیط زیست، اکولوژی و طراحی شهری
- اکولوژی منطقه‌ای فرصتها و محدودیت هایی را برای طراحی منظر راه ها فراهم می کند. یکی از اهداف طراحی منظر راه حفظ پایداری خاک و جلوگیری از فرسایش آن است.
- به دلیل خاکبرداری و خاکریزی، خاک آشفته و ضعیف می‌شود. زهکشی طبیعی خاک تا آنجا که امکان دارد نباید بهم زده شود؛ به این منظور جاده ها در آبریزها و در مناطق تپه ای ساخته می شوند تا مانع جریان آب نشوند. از پوشش گیاهی طبیعی و بومی تا آنجا که امکان پذیر است، استفاده شود؛ چرا که بیشترین استحکام را برای مسیر داشته و به حداقل نگهداری نیاز دارد و از خاک محافظت می کند .جاده های منطقه‌ای باید به گونه ای طراحی شوند که به حیات وحش خود آسیب نزنند.
- کاشت درختان کنار جاده باید در جهت راه قرار بگیرد. کاشت درختان در قسمت جنوبی باید قد بلند با شاخه و برگ متراکم بوده تا جلوی اشعه خورشید را بگیرد. از آنجا که خورشید در قسمت شمالی جاده قوی نیست ما می توانیم در آن سمت مزارع زینتی را داشته باشیم. جهت‌گیری شرقی در جاده مطلوب است و در غرب با پایین آمدن خورشید بوته های عریض باید نزدیک به یک دیگر کاشته شوند.
- درختان کاشته شده در مسیرهای پیاده باید تنوع بیشتری را به نسبت درختان در آزادراه‌ها داشته باشند، زیرا در مسافت های نزدیک تر و با سرعت کمتری مشاهده می شود. در آزادراه‌ها تنوع در کاشت را می‌توان هر چند کیلومتر ایجاد کرد، زیرا درختان به صورت انبوه مشاهده می‌شوند نه به صورت جداگانه و مشخص.
- از امتداد دادن طولانی جاده های مستقیم باید اجتناب کرد، زیرا ممکن است خسته کننده شده و برای راننده احساس خواب آلودگی ایجاد کند؛ به جای آن از جاده‌های انحنادار استفاده شود که این امر باعث بهتر شدن تجربه رانندگی می شود.
