معرفی کلی شوشتر
شوشتر یکی از شهرهای خوزستان هست که در ساحل چپ رودخانه کارون واقع است. کارون پیش از رسیدن به این شهر به دو شاخه تقسیم می‌شود که شاخه اصلی آن به شطیط و شاخه دیگر که به صورت دست کند ساخته شده است، به نهر گرگر معروف است. پایین بودن سطح آب رودخانه کارون با عمق بیش از ١٠ متر، ساکنین منطقه را بر آن داشت که جهت مرتفع نمودن مشکلات خویش دست به ایجاد سازه های آبی شوشتر بزنند.
یکی از مهمترین ویژگیهای رودخانه های جلگه خوزستان، تحرک و جابجایی آنهاست. این رودها در طی سالیان، بستر خود را شسته و اکنون سطح آب آنها به میزان قابل توجهی از زمینهای اطراف پایین تر است. این شرایط مستلزم فعالیت و توجه خاص به تکنیک های مدیریت منابع آب است.
سازه های آبی تاریخی شوشتر
سازه‌های آبی تاریخی شوشتر مجموعه ای به هم پیوسته از ۱۳ اثر تاریخی شامل پلها، بندها، آسیابها، آبشارها، کانالهای دست کند و تونلهای عظیم هدایت آب هستند که در ارتباط با یکدیگر کار می کنند و در دوران هخامنشیان تا ساسانیان، جهت بهره‌گیری بیشتر از آب ساخته شده اند.
به دلیل خشکی نسبی آب و هوای ایران و کمبود منابع آب از روزگاران گذشته تاکنون نیاز شدیدی به تأمین و ذخیره آب وجود داشته است. این امر سبب شده است تا پیشینیان ما با مدیریت آب بر این مشکل غلبه کنند. ارزیابی نتایج نشان می‌دهد با توجه به شرایط جغرافیایی منطقه و وجود منابع غنی آب از تکنیک های مختلفی برای استفاده از این منابع استفاده شده است که نشانگر مدیریت بهینه منابع آب در منطقه هست.
با وجود نیاز به آب، پایين بودن رودخانه از زمينهای پيرامون و دیگر ویژگیهای طبيعی منطقه سعی شده است تا با رعایت اصول فنی و ساختمانی، اتصال مناسب قطعات، انتخاب مکان و مصالح مناسب این سازه ها متناسب با شرایط ژئومورفولوژی طراحی شوند. در نتیجه آنطور که به نظر می رسد مهندسان و معماران ایرانی برای ساخت این سازه ها، از شناخت مقدماتی برخوردار بوده اند (عابدینی، بيگی پور مطلق، 1392).
اصول به کار رفته در ساخت سازه های آبی شوشتر با توجه به شرایط ژئومورفولوژی
سازه های آبی تاریخی شوشتر به گونه ای طراحی شده اند که می توانند در مقابل اثرات دینامیکی ناشی از فشار آب مقاومت کنند. به عنوان نمونه در اکثر پایه های پلها چه در جهت موافق جریان آب چه در جهت مخالف پیش‌آمدگی مثلثی شکل یا نیم دایره ایجاد می‌کردند که موج شکن یا آب بر نامیده می شود.
نقش استحکامی پل در مقابل فشارهای سرسام آور آب در هنگام طغیان رودخانه و هدایت مناسب آب که از لحاظ مکانیکی و مهندسی در دوام پل تأثیر زیادی داشته از کاربردهای موج شکن ها بوده است. در مورد پلها، پایه ها تقریباً همگی به شکل مستطیل ساخته شده اند و در جهت مخالف جریان رودخانه برای شکستن فشار وارد شده از طرف آب بر پایه ها و تسهیل جریان رودخانه، دارای موج شکن مثلثی یا مدور هستند. (عابدینی، بیگی پور مطلق، 1392)
بند میزان یک اثر بسیار مهم در مجموعه سازه های آبی شوشتر به شمار می رود. شاید بتوان مهمترین کارکرد این بند را کم کردن فشار شدید آب در این مجموعه به خصوص در مجموعه آسیابها دانست. در اینجا نیز از نیروی آب استفاده شده است و آسیابهای متعددی نیز به کار گرفته شده اند. برای مقاومت بیشتر این سازه در مقابل جریان پر فشار آب گرگر، این سازه به شکل قوسی و نعل اسبی ساخته شده است.
در نتیجه فضایی مناسب برای بهره برداری از پتانسیل آب، ایجاد آسیابهای متعدد، انتقال آب به پایین دست با هدف آبیاری اراضی ایجاد شده است. همچنین نهر گرگر مسیر خود را در بخش شرقی شهر پیموده تا آنجا که در منطقه بند قیر دوباره با شطیط پیوند خورده و با کارون بزرگ یکی می شود.
مصالح به کار رفته در سازه های آبی شوشتر
مصالح به کار رفته در سازه های آبی باید در مقابل آب و تغييرات دما از مقاومت کافی برخوردار باشند. همچنین معماران ایرانی به ملاتی که در مقابل آب، رطوبت و گذشت زمان مقاومت زیادی از خود نشان دهد، دست یافته بودند. در نتیجه در ساخت سازه های آبی تاریخی شوشتر از این ملات که به ساروج معروف بوده و آهک و خاکستر از جمله ترکیبات اصلی آن است، استفاده شده است. (جلیلی، بخاخ، 1394)
نتیجه گیری
با بررسی سازه های آبی شوشتر به این نکته پی می بریم که شرایط ساختاری زمین در شکل دادن سازه های آبی شوشتر نقش کلیدی داشته است. از طرفی با نگاهی کارشناسی در می یابیم که ساختار سازه ای این سازه ها در هماهنگی کامل با محیط طبیعی و شرایط آب و هوایی بوده و توانسته است موجودیت خود را در طول ادوار حفظ نماید. بنابراین با توجه به نقش پر رنگ آب و حضور آن در بازسازی و معماری منظر بومی ما، می توان با مشاهده نحوه هماهنگی، چگونگی برخورد و عملکرد این سازه ها، در ارائه طرحی قابل قبول از نظر سازه ای بهره برد تا دوام و کیفیت طرحهای معاصر ارتقاء یابد.
منابع
- عابدینی، موسی؛ بیگی پور مطلق، فریبا، 1392، بررسی رابطه سازه های آبی با شرایط ژئومورفولوژی، مطالعه موردی: سازه های آبی شوشتر، همایش انجمن كواترنری ایران
- جلیلی، تورج؛ بخاخ، عباس، 1394، تأثیر آب در معماری تاریخی استان خوزستان، نمونه موردی: سازه های آبی شوشتر، کنفرانس سالانه پژوهشهای معماری، شهرسازی و مدیریت شهری
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه هنر تهران، دانشگاه تهران و موسسه آموزش عالی پارس به استان خوزستان در پاییز 1398 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
