مقدمه
قره کلیسا، جای گرفته در دل طبیعت بکر و کوهستانی آذربایجان غربی، به عنوان یک از قدیمی ترین کلیساهای جهان و میراث ثبت شده در یونسکو، نه تنها به لحاظ معماری، بلکه از حیث پیوند با محیط طبیعی و ارزشهای مذهبی، دارای جایگاه منحصر به فردی است. اما رشد سریع گردشگری در سالهای اخیر، بدون مدیریت مبتنی بر اصول برنامه ریزی منظر، پیامدهای منفی برای اصالت تاریخی و کیفیت تجربه انسانی از این بنای تاریخی را به همراه داشته است.
ضعفهای مدیریت منظر فرهنگی در قره کلیسا (کلیسای تادئوس مقدس)
تجربه ورود به قره کلیسا، برای بازدیدکننده ای که با انگیزه فرهنگی یا مذهبی به این مکان مراجعه می کند، در ابتدا با چند تضاد ناهمگون همراه است که در ادامه به شرح هر یک از آنها پرداخته شده است:
- ساخت و سازهای ناهمگون با منظر فرهنگی قره کلیسا
اصالت تاریخی این بنا با از بین بردن بخشی از طبیعت بکر با خاک برداری های وسیع، ساخت و سازهای ناهماهنگ با هویت تاریخی این مکان و استفاده از مصالح مدرن در محوطه کلیسا، در معرض تهدید است.
- عدم وجود حریم در قسمت ورودی کلیسا
بازدیدکنندگان این بنای تاریخی می توانند با خودروی خود تا نزدیکی کلیسا پیش آمده و پارک نمایند. در نتیجه، فضای مکث یا حریمی برای درک تدریجی از کلیسا وجود نداشته و از این طریق فرصت شکل گیری حس احترام یا آمادگی ذهنی برای ورود گردشگران در فرآیند گردشگری معنوی به فضای مقدس کلیسا از بین می رود.
- عدم تعریف مسیر گردشگری
بهتر است هنگام ورود به یک مکان مذهبی و آیینی، حس معنویت به تدریج در مخاطبان تقویت گردد. اما این مورد در کلیسای تادئوس مقدس کمتر به چشم می خورد؛ چرا که مسیری برای ورود طراحی نشده است و هیچگونه تفسیر فرهنگی یا نشانه گذاری داستان محوری برای درک معنای مکان به چشم نمی خورد.
- مدیریت نامناسب میزان حضور گردشگران در روزهای شلوغ
به طور قطع سکوت در فضاهای مذهبی و آیینی یکی از مواردی است که باعث پیوند هر چه بیشتر در فرآیند گردشگری با آن بنا می گردد. این در حالی است که در این کلیسا به دلیل حضور گسترده گردشگران، هنگام بازدید، سکوت و نظم فضایی کلیسا از بین رفته و به موجب آن حس احترام و معنویت به گردشگران القاء نمی گردد.
نتیجه گیری
بهبود نسبی دسترسی جاده ای و مرمت بنای قره کلیسا نشان می دهد، مدیریت فعلی بیشتر بر حفاظت کالبدی بنا متمرکز بوده و ابعاد تجربه گرایانه و گردشگری فرهنگی و معنوی این کلیسا تا حد زیادی در نظر گرفته نشده است. از سوی دیگر مسیر طولانی رسیدن به قره کلیسا، نبود امکانات رفاهی در اطراف آن و فقدان فضاهای سازمان یافته برای استراحت یا گفت و گو، تجربه گردشگر از این بنای تاریخی را با نوعی سردرگمی همراه می کند.
همچنین، نبود طرح جامع مدیریت منظر فرهنگی قره کلیسا به لحاظ کنترل بصری و عدم آسیب به بافت طبیعی محوطه و تقویت حس مکان، می تواند به هویت این اثر معنوی که در ارتباط مستقیم با منظر طبیعی قرار دارد، آسیب برساند.
در واقع اقدامات کالبدی نامناسب در محوطه این کلیسا، بدون در نظر گرفتن اصول برنامه ریزی منظر، اصالت قره کلیسا را نه تنها در بعد تاریخی، بلکه در ذهن و حس بازدیدکننده دچار خدشه کرده است. این در حالی است که وقتی از نقاط دیگر به غیر از ورودی اصلی به کلیسا می نگریم، حس معنویت را، آنطور که باید، می توان درک کرد. احتمالاً دلیل این برداشت، عدم مداخله در پیوند میان طبیعت و بنای کلیسا است.
برای رسیدن به توازن میان حفاظت و بهره برداری، نیاز است طرحی جامع گردشگری با رویکرد برنامه ریزی منظر با تمرکز بر حریم بصری و تجربه حسی بازدیدکنندگان از بنا تدوین گردد و هدف اصلی آن حداقل مداخله در پیوند میان بستر طبیعی و محوطه کلیسا در نظر گرفته شود تا از این طریق بتوان اصالت، معنویت و زیست پذیری این میراث ارزشمند را برای نسلهای آینده حفظ نمود.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر به استانهای آذربایجان شرقی و غربی در خرداد ماه ۱۴۰۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار و دکتر مهدی فاطمی تنظیم شده است.
