منظر شلمچه، قبل از جنگ
شلمچه دارای آب و هوای گرمسیری است. حداقل دمای هوای آن در زمستان به صفر درجه سانتیگراد رسیده و در تابستان نیز از مرز 55 درجه سانتیگراد تجاوز می‌کند. این منطقه فاقد برجستگی های طبیعی و خاک آن از جنس رس است. هنگام بارندگی، تردد بر روی این زمین فقط با اتکا به جاده، میسر است. به دلیل اتصال ضلع جنوبی شلمچه با اروندرود، باتلاقها و آبگرفتگی های متعددی ایجاد شده است و در کنار آنها روییدنی هایی نظیر چولان و بردی و البته نخلستان به چشم می خورد.
اروندرود رودخانه ای وحشی و ناآرام است که تمام ضلع جنوبی شلمچه را پوشانده است. این رودخانه بستری گلی و رسوبی داشته و عمق آن بین 5 تا 20 متر متغیر است. طول این رود نیز در منطقه شلمچه ،از انتهای جزیره بوارین تا شهر بصره، به 20 کیلومتر می رسد.
همچنین در ضلع جنوبی شلمچه و در حاشیه اروندرود نخلستان قرار دارد. کمی بالاتر و به موازات خط سبز این نخلستان، جاده ای شرقی – غربی و آسفالت شده که شرق آن به خرمشهر و غرب آن به عراق منتهی می شود، نظرها را به خود جلب می کند. درصد قابل توجهی از اراضی کشاورزی خرمشهر در منطقه شلمچه قرار داشته و روستاییان به کار کشاورزی و دامداری مشغول بوده اند.
پیش از شروع جنگ نیز چندین روستای کوچک و بزرگ در منطقه شلمچه ایران وجود داشته که برخی از آنها به دلیل چشم انداز زیبایی که داشتند، محل تفریح مردم خوزستان بوده اند. با توجه به آنکه شلمچه یکی از نقاط حساس مرزی به شمار می رفته است، چندین پاسگاه، وظیفه حراست از منطقه را بر عهده داشته اند.
منظر شلمچه، بعد از جنگ
با توجه به موقعیت شلمچه می توان آنرا اولین و آخرین قربانی جنگ دانست. منظور از اولین و آخرین این است که در طول هشت سال جنگ، این خطه همواره در حال آسیب و نابودی بوده است.
سوزاندن نخلها یعنی سوزاندن خاطره هایی سبز که توسط مردم خوزستان در آن منطقه رقم خورده بود. آوارگی و به دنبال آن بیکاری برای ساکنین و روستاییان شلمچه، از بین رفتن، در آتش سوختن پایگاه ها و مردان غیوری که وظیفه حراست از مرز و بوم کشور ما را بر عهده داشته اند، همه و همه موجب شده است که منظر کنونی با حالتی غمگین و عطری از رشادت و افتخار پیش روی همگان قرار داشته باشد.
خوانش دقیق منظر جنگ
شاید بازگشت عینی منظر شلمچه به قبل از جنگ، خواسته ای بی جا و غیر ممکن باشد. اما رها کردن آن یا صرفاً ساخت بناهای پراکنده به صورت یادمان و گلزار شهدا نیز رویکرد درستی نیست. اما متاسفانه بعد از جنگ، غالباً از معماران و معماران منظر در همین زمینه ها استفاده شده است.
اما باید توجه داشت آنچه به عنوان یک مسئله و حتی یک وظیفه مهم برای معماران منظر مطرح می شود، طراحی دوباره و معنادار مناظر جنگ برای استفاده های پس از جنگ است. به منظور استفاده از باقیمانده مصالح جنگی مانند خرابه ها، آهن پاره ها، میدانهای مین، برنامه ریزی و تلاش برای قابل سکونت نمودن مناطق جنگی، از یک سو نیاز به خوانش دقیق منظر جنگ داشته و از سویی دیگر نیازمند جستجو برای یافتن راه حلهای خلاقانه است. (خواجه ای، 1395)
هر چند که همواره طراح برای پیدا کردن راهکارهای خلاقانه باید تلاش کند از القای حس ترس جلوگیری کرده و تلاش کند حس صلح و آشتی را القاء کند. اما با توجه به موقعیت شلمچه و سیاستهایی که نمی توان گفت به ثبات رسیده است، عاقلانه است که نه تنها رویکرد منظری بلکه رویکرد نظامی نیز در خصوص معماری این منطقه نیز در دستور کار قرار گیرد. با توجه به آنکه نمونه مورد مطالعه پژوهش حاضر، بررسی نخلستان شلمچه و چگونگی پرداختن به آن به وضعیت کنونی است، نیاز است تا منظر این نخلستان را قبل، در حین و بعد از جنگ مورد بررسی قرار گیرد.
نخلستان شلمچه؛ قبل از جنگ
نخلستان شلمچه موجب سرزندگی و همچنین تعامل مردم آن با یکدیگر بوده و از نظر معیشت و رونق اقتصادی نیز در زندگی این مردم بسیار تاثیرگذار بوده است. این نخلستان دشتی سرسبز برای مردم فراهم ساخته که برای بهره بران آن موجب سرزندگی، تعالی مادی و معنوی بوده است.
نخلستان شلمچه؛ حین جنگ
جنگ پدیده ای است که در تمامی دورانها، همواره موجب تخریب، آسیب و مرگ شده است. همچنین تاثیر منفی آن بر مناظر طبیعی نیز غیر قابل انکار است. به دنبال آن زندگی مردم، وضع معیشتی و اقتصادی آنها را نیز تحت تاثیر قرار داده و چه بسا به نابودی کشانده است.
در ایران نیز جنگ هشت ساله ایران و عراق، خرابی ها و آسیبهای بسیاری را به دنبال داشته است که از جمله آنها می‌توان به سوختن نخلستان های موجود در این منطقه اشاره کرد. در واقع شلمچه امروز، به صورت تلی از خاک است که حتی تصور سر سبز بودن آن در روزگار قبل از جنگ سخت به نظر می رسد. به دنبال این خرابی ها، ویرانی و آوارگی بوده و علاوه بر آن زندگی مردم نیز از رونق افتاده است.
نخلستان شلمچه؛ بعد از جنگ
پس از جنگ این منطقه به صورت جنگ زده باقی مانده و در واقع به موزه ای بزرگ برای بازدیدکنندگان بدل شده است و صدمات جنگی قابل مشاهده است. یادآوری روزهای نبرد و دفاع از جمله اهداف نگهداری این خطه در این شرایط بوده است.
اما متاسفانه این منطقه تنها برای افرادی که در آن دوران جنگیده اند، یادآور خاطرات و رشادتهای خود و هم رزمانشان است. اما برای نسل امروز پیامی نداشته و به صورت رها شده و ناراحت کننده به نظر می رسد. در حالی که آن رشادتها و فداکاریها برای رها شدن نبوده، بلکه برای آبادانی، آزادی و رونق بیشتر بوده است. پس از معماران و معماران منظر امروز انتظار می رود که با ارائه طرحی مناسب این رشادتها را به نسل امروزی بازتاب کرده و به این خطه روح و زندگی ببخشند.
نخلستان شلمچه از منظر پدافند غیر عامل
شلمچه از نظر موقعیت استراتژیک همواره حائز اهمیت بوده است. از همین رو، مبحث پدافند غیرعامل در این خطه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این مبحث می تواند در قالب احیای نخلستان های شلمچه قرار گیرد. زیرا به دلیل استراتژی خاصی که به دنبال دارد، در زمان حمله نظامی همچون یک مانع طبیعی، نیروهای دشمن به راحتی قادر به نفوذ به این منطقه و موقعیت یابی نظامیان و پایگاه ها نخواهند بود و همچون سنگری طبیعی از رزمندگان محافظت می کنند.
عدم احیای آن به منزله یک ضعف دفاعی است که نفوذ سریع و ساده تر دشمن را به دنبال خواهد داشت. چرا که در زمان جنگ، رزمندگان و نیروهای دفاعی می توانند در این نخلستانها سنگر بگیرند. همچنین این نخلستانها قابلیت پنهان شدن از دید دشمن، کنترل زمین به هوا، دفاع زمینی و هوایی را نیز ممکن می سازند.
بنابراین احیای نخلستان مرزی شلمچه نه تنها باعث بازگشت و احیای هویت، یاد و خاطره و پویایی منظر قبل از جنگ می شود، بلکه از نظر موقعیت استراتژیکی که دارد، در مبحث پدافند غیرعامل و دفاع نظامی نیز حائز اهمیت است.
راهکارهایی برای بهبود منظر طبیعی شلمچه
در این راستا، اقدامهایی برای احیای منظر طبیعی شلمچه به شرح زیر ارائه می‌گردد:
- آب شویی و رفع شوری خاک در جهت آماده سازی برای کاشت
- احیای نخلستانها، بازگرداندن هویت، سرزندگی و رونق اقتصادی به همراه یادواره ای از رشادتهای شهداء
- تامین امنیت لازم برای افرادی که مشغول به کار خواهند شد. (اطمینان حاصل کردن از پاکسازی زمینها از مین و …)
- توجه به مبحث پدافند غیرعامل
منابع
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه هنر تهران، دانشگاه تهران و موسسه آموزش عالی پارس به استان خوزستان در پاییز 1398 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
