دروازه قرآن، ورودی چند عملکردی شهر شیراز

دروازه قرآن شیراز از دروازه های قدیمی شیراز و آثار تاریخی آن است. از نکات جالب راجع به این دروازه قدیمی این است که این اثر تاریخی صرفاً مکانی برای بازدید گردشگران نیست و با گذشت سالها، با وجود گسترش شهر شیراز همچنان در انتهای شهر به عنوان ورودی شهر عمل می کند. این اثر را نمی توان تنها به عنوان تک بنایی دروازه ای و یا مکان گذر مورد بررسی قرار داد، بلکه باید به دلیل دارا بودن ماهیت فضایی و ورودی بودنش، محوطه اطراف آن را نیز در حکم دروازه ورودی شهر، در نظر گرفت.

برای مخاطبی که تا به حال فضای دروازه قرآن را تجربه نکرده، شنیدن نام آن حسی از حرکت با وسیله نقلیه را تداعی می کند، حال آنکه با حضور در فضا این مفهوم منتقل نشده بلکه برعکس، با وجود فضاسازی اطراف دروازه و نشیمنگاه های مطبق، حس سکون و توقف ایجاد می شود. مهمترین شاخصه فضایی این بخش وجود طاقها و تناسبات زیبا در دروازه است، همینطور وجود آرامگاه خواجوی کرمانی در جوار دروازه و طراحی جداره پویای آن حس سکون ایجاد شده را کمرنگ تر می کند و با حرکت عمودی برای رسیدن به بوستان در هر تراز ارتفاعی چشم، اندازه های متفاوتی از دروازه و شهر در برابر مخاطب ظاهر می شود.

قوی ترین حسی که در حین حضور مخاطب در فضا درگیر می شود، حس بینایی است. وجود محور قوی تا رسیدن به المان دروازه قرآن و قاب شدن مجموعه وکیل و شاهچراغ، کیفیت قاب گونه بودن و نظرگاه بودن فضایی را تقویت کرده است که در این میان وجود هتل جدیدالاحداث یک امتیاز منفی برای دید و منظر از سمت دروازه به شهر است.

یکی از دیگر حواسی که نقش مهمی در ادراک فضا ایفای نقش می کند، حس شنوایی است. با صدای اتوبان که از کنار پیاده راه دروازه قرآن عبور می کند حس گذر و حرکت که ماهیت اصلی فضای دروازه است ایجاد می شود. به دلیل تبدیل این فضا به یک فضای جمعی، بساط دستفروشان و بلال فروشان فرصت رشد یافته و بستری برای درگیری حس بویایی و چشایی فراهم آورده است؛ به طوری که بوی بلال حس جدیدی از فضا را ایجاد می کند. حال آنکه درگیری حس لامسه به صورت قابل توجهی ضعیف است مگر در مواردی که باد یا سرمای هوا در شب و نور خورشید در روز، این حس را درگیر کند.

دروازه قرآن به مثابه فضای جمعی

در پایان با توجه به مطالبی که مطرح شد، می توان محوطه دروازه قرآن را به عنوان فضای پویای شهری شناخت که شهروندان را برای تجمع و گذران اوقات دعوت می کند. از عوامل موثر بر این امر که مخاطب را هر چه بیشتر با عناصر فضا درگیر کرده و موجب ادراک فضا می شود، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نورپردازی المان دروازه و مسیر خطی نوری که از ورود به مجموعه تا رسیدن به بنا ادامه دارد.
• نورپردازی صفحه های سنگی که جداره فضا را تعریف می کند.
• وجود باغچه هایی که هرکدام با به وجود آوردن سکویی برای نشستن فضای جمعی ایجاد کرده اند.

مقاله­ حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه های بین‌المللی امام خمینی، شهید رجایی، تهران، شهید بهشتی و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به استان فارس در پاییز ۱۳۹۶ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.