مقدمه
با رشد شهرها و حومه ها میل شدیدی به یکنواختی منظر پدید آمد، به طوری که تفاوت اندکی در خصوصیات موجود بین نواحی مختلف شهرها و محله ها دیده می شد و این امر طراحان را ترغیب نمود که در جهت شناخت و سپس تقویت شاخص های منحصربفرد هر ناحیه در طراحی های خود بکوشند.
عناصر ساخت منظر به دو دسته قابل تقسیم هستند:
- عناصر طبیعی، شامل انسان، حیوانات، گیاهان، خاک، آب، باران و باد.
- عناصر مصنوع، شامل مبلمان، اتومبیل، مسیرها و دسترسیها، فضاهای گشایش و مکث و عناصر تاسیساتی
که در این نوشتار به اختصار در مورد هر یک از آنها صحبت خواهیم کرد.
عوامل طبیعی
خاک
خواص فیزیکی و شیمیایی خاک بستر طراحی از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر طرح است و به همین دلیل بررسی خاک از نظر بافت، رنگ، میزان مقاومت فشاری، میزان تخلخل و …، اولین مرحله مطالعات طراحی را به خود اختصاص می دهد.
بررسی خاک از نظر نیز میزان املاح (نمک و آهک) از اهمیت زیادی برخوردار است؛ زیرا که وجود نمک به میزان زیاد در خاک سبب ایجاد حفراتی درون بافت خاک، به هنگام انبساط و انقباض های فصلی می گردد. تاثیر عوامل فرسایشی و همچنین تحلیل فرآیندهای رسوب گذاری و عوامل رانشی و … بر خاک نیز به پایداری طرح ما و همچنین انتخاب صحیح مصالح و محاسبات پی سازیها کمک می کند.
آب
تاثیر آب بر طراحی منظر نیز از دو لحاظ قابل بررسی و توجه است:
- تاثیر آب از نظر عملکردی؛ اعم از آبیاری، پاکیزگی و …
- تاثیر روانی آب؛ از جمله رنگ و انعکاس آن یا حرکت و صدای آب.
همچنین آب در فرهنگهای گوناگون دارای معانی سمبلیك و اعتقادی متعددی نیز هست؛ چه بسا كه در فرهنگ كهن پارسی، آب عنصر اصلی باغسازی است و جنبه قداست دارد. وجود آب سبب ایجاد تغییراتی در میکرو اقلیم محلی كه در آن واقع است، نیز می گردد، از جمله اینكه آب در میزان درجه حرارت محیط و همچنین میزان رطوبت آن تاثیرگذار است.
نور
نور چه از لحاظ فیزیكی و چه احساسی بر منظر تاثیر می گذارد. جهت و شدت نور و نحوه توزیع آن در فضا سبب ایجاد سایه روشنها و همچنین تفكیك فضاها به صورت نقاط سایه و نقاط پر نور، ایجاد مركزیت دید و … می گردد. علاوه بر این میزان تابش خورشید محدودیتهایی را نیز در انتخاب نوع پوشش گیاهی ایجاد می كند.
باد
ما در طبیعت با دو نوع باد مواجه هستیم:
- بادهای مطلوب
- بادهای نامطلوب
استفاده بهینه از بادهای مطلوب و كاهش تاثیر بادهای نامطلوب می توانند تاثیر بسزایی در تنظیم شرایط محیط و درنتیجه پایداری طرح ما داشته باشد. كاهش شدت بادهای نامطلوب از طریق ساخت موانع و ایجاد تغییر جهت در آن، از راهكارهای قابل توجه در طراحی است.
باران
بررسی میزان باران و سرعت و شدت آن در تعیین راهكارهای دفع آبهای سطحی سایت و یا استفاده از آن در چرخه آبیاری مجموعه، بسیار حائز اهمیت است.
پوشش گیاهی
در هر منطقه پوشش گیاهی موجود نشان دهنده ویژگیهای محل اعم از اقلیم، مقاومت خاک و … است که معمولاً سعی می شود به صورت دست نخورده در جای خود حفظ شود.
پوشش گیاهی که برای یک سایت طراحی می شود باید با ویژگیهای اقلیمی منطقه هماهنگی کامل داشته باشد. این پوشش گیاهی می تواند جنبه کاربردی (کاهش درجه حرارت، مقابله با آلودگی و عوامل نامساعد جوی مثل بادهای نامطلوب) یا تزیینی (از لحاظ بصری یا حسی) داشته باشد. استفاده مناسب و بجا از گیاهان می تواند میزان نیاز به عناصر مصنوع را کاهش دهد.
حیوانات
حیوانات از عوامل حیات بخش منظر هستند. اكوسیستم جانوری هر منطقه باید در طراحی آن مدنظر قرار گیرد. استفاده از پوششهای گیاهی مناسب و همچنین انتخاب مبلمان در طراحی منظر و لحاظ كردن خصوصیات جانوران بومی هر منطقه و نیازهای آنان، سبب هماهنگی طرح با اكوسیستم جانوری آن منطقه و در نتیجه تناسب طرح با محیط می گردد.
انسان
فضا با حضور انسان در آن معنی پیدا می كند، در نتیجه فضا باید پاسخگوی نیازهای عملكردی و روانی و احساسی انسان باشد. به طور كل بین انسان و محیط رابطه متقابلی وجود دارد، بدین صورت كه به همان اندازه كه محیط رفتار انسانها را، چه از نظر روانی و چه از نظر عملكردی شكل می دهد، انسان و عكس العملهای او نیز بر پویایی یا سكون و آرامش فضا تاثیرگذار است.
در نتیجه توجه به نیازهای عملكردی انسان، شرایط آرامش وی، حس زیبایی شناسی و نیازهای روانی او، مهمترین گام در طراحی منظر به حساب می آید.
عناصر مصنوع
این عناصر می توانند در شناسایی محل و ساخت و یا بهبود ناحیه شهری موثر باشند.
عوامل موثر در انتخاب عناصر ساخت منظر عبارتند از دوام، زیبایی، تناسب و به خصوص هزینه آنها با توجه به بودجه تعیین شده در طرح.
گلدانها
هرگاه درخت یا درختچه را نتوان مستقیما در زمین کاشت می توان از گلدان استفاده کرد. گلدانها را می توان به عنوان مانع یا حصارهایی جهت جلوگیری از دید و یا لطافت بخشیدن به دیوارهای بزرگ به کار برد.
نکاتی که باید در انتخاب یا طراحی گلدانها مورد توجه قرار گیرند عبارتند از:
- هماهنگی با محیط، ترکیب گلدانها به صورت چند تایی و ایجاد محیط دنج برای نشستن.
- آبیاری، استفاده از منابع آب، سیستم آبیاری دستی یا اتوماتیک.
- عمق مناسب خاک.
- کوتاه مدت، بلند مدت یا دایمی بودن گلدانها.
- استفاده از حلقه ها و یا استوانه های بتنی برای محافظت از کابلها و لوله ها.
- انتخاب نوع گیاه
- مراقبت، مقاومت در برابر صدمات عمدی، استحکام.
- زهکشی.
زباله دانها
زباله دانها می بایست در مکان مناسبی قرار بگیرند و قابل دید باشند بدون آنکه بیش از حد به چشم بیایند. در حاشیه خیابان ها می توان زباله دان ها را به صورت خطی و در فاصله سی متر از یکدیگر قرار داد، ولی تعداد آنها را باید در جلوی ساندویچ فروشی های بزرگ، سینماها و رستوران ها بیشتر کرد.
عواملی که در طرح زباله دانها می بایست در نظر گرفته شوند عبارتند از:
- مقاوم بودن در برابر صدمات عمدی و استهلاک.
- استفاده از مصالحی که نیاز کمی به تعمیر و نگهداری دارند.
- سهولت در تخلیه و تمیز کردن.
- غیر قابل سرقت بودن.
- نسوز بودن طبق تعرفه های آتش نشانی.
- در معرض دید نبودن محتویات.
- نصب و اتصال اجزا.
روشنایی
در هر منطقه می بایست از یک سیستم استاندارد شده برای تیرهای چراغ برق استفاده کرد. این تیرها همچنین می توانند برای نصب علایم و یا استقرار زباله دانها مورد استفاده قرار گیرند تا تعداد تیرها و پایه ها به حداقل برسد. ارتفاع و نوع چراغ ها می بایست بیانگر شاخص ها و کاربرد در یک ناحیه باشد. به طور کلی چراغ پیاده روها را می توان به دو نوع کاربردی و تزیینی تقسیم کرد.
چراغهای کاربردی
- سطح بالا: بین 3 تا 4 متر برای روشن کردن میدان ها، مراکز فروش و گذرگاه های عریض.
- سطح پایین: برای روشنایی نزدیک تر گذرگاه های باریک، نشستگاه ها، اماکن صرف غذا و یا باغچه ها.
- دیواری: در امتداد پله ها و گذرگاه های شیب دار که استفاده از دو نوع دیگر جا گیر به نظر می رسد.
چراغهای تزیینی
- نور افکن: روشن کردن ساختمان های خاص، بناهای یادبود، فواره ها یا درختان به وسیله نورافکن هایی صورت می گیرد که بر روی پایه یا دیوار نصب گردیده و یا در سطح پایین و در زاویه های مختلف قرار می گیرند.
- چراغ های جشن و سرور: چراغ های چندتایی با اثرات ویژه که برای جشن ها به کار می روند.
علایم
در استفاده از علایم می بایست کاملاً بادقت و معقولانه عمل کرد تا تعداد تیرها و پایه ها به حداقل برسد. علایم را می توان به دیوارها و ساختمان ها نصب کرد و یا آنها را جزیی از ساختارهای دیگر موجود در خیابان نمود که به هر صورت برای منظورهای دیگر برپا شده اند.
ارتفاع، اندازه و شکل علایم می بایست به گونه ای طراحی شده باشند که به بهترین وجه قابل رویت بوده و به محیط مربوط به خود شکلی تازه بخشند اما در عین حال نباید بیش از حد به چشم بیایند.
طرز به کارگیری علایم در یک منظر خیابانی بستگی به خاصیت تصویری آنها دارد. علایم می بایست متناسب با معماری اطراف خود بوده و نقش خود را از نظر کاربردی و زیبایی ایفا کنند.
کاربرد علایم
- نشان دهنده جهت: جاده ها.
- شناسایی ساختمان ها، میدان ها و پارک ها.
- کنترل ترافیک: جاده ها و علایم پارکینگ ها.
- اطلاعات: تاریخی، محلی، رویدادها.
- علایم و نشانه ها: پرچم ها، شعارهای روی پارچه، اشکال بزرگ دیواری، علایم اختصاصی شرکت ها.
علایمی را می توان به هم وابسته دانست که یا به منطقه خاصی مربوط بوده و یا از لحاظ رنگ، شکل و نصب وجوه مشترکی داشته باشند.
آبنماها
نکات زیر را می بایست در طراحی ساختارهایی که در رابطه با آب ساخته می شوند در نظر گرفت:
- حرکت (نور در آب جاری تلالو می نماید. آب های جاری در مقایسه با آب های راکد می توانند فضاهای بسیار متفاوتی به وجود آورند.)
- سر و صدا (اصطلاحاً صدای سفید)
- تاثیر خنک کننده
- انعکاس
- تحت الشعاع قرار دادن عوامل پیرامون خود
- تاثیر باد بر ارتفاع فواره ها
پایه ها
پایه ها موانع خوبی را برای جلوگیری از عبور وسایل نقلیه به وجود می آورند و می توانند به جای جدول خیابانی و یا در ترکیبی با آنها مورد استفاده قرار گیرند. با این حال محل پایه ها را می بایست به دقت انتخاب کرد تا از شلوغی و سد معبر در خیابان جلوگیری به عمل آید. از پایه های کوتاه می توان به عنوان محلی برای نشستن استفاده کرد و یا آنها را برای نصب چراغ های کوتاه در پارکینگ ها و پیاده روها مورد استفاده قرار داد.
نرده ها
زمانی از نرده ها استفاده می کنند که یک مانع فیزیکی که تا اندازه ای هم ایجاد ایمنی کند مورد نیاز باشد در عین حال از دید هم جلوگیری نکند. نرده ها و حصارها را نیز می توان جهت مشخص کردن مرز یک ناحیه و خصوصی نمودن آن یا پناهگاهی در برابر باد به کار برد.
دیوارها
دیوارها یک مانع فیزیکی و بصری ایجاد می کنند و اصولاً برای مشخص کردن نواحی خصوصی و نیمه خصوصی به کار می روند. آنها را می توان با سایر عوامل موجود در یک ناحیه ادغام کرد. برخی از این عوامل عبارتند از:
- باغچه هایی که بالاتر از سطح زمین قرار دارند.
- تغییرات سطح.
- محل نشستن یا نیمکتهای متصل به دیوار.
- سایه بان یا کیوسک.
دیوارهای حایل
دیوارهای حایل بلند را می توان به سکوهایی تقسیم کرد و به وسیله پوشش گیاهی این ترکیب را ملایم تر نمود. آنها را همچنان می توان به صورت پلکانی ساخت تا محلی برای نشستن ایجاد شود.
جدولها
انتخاب نوع جدول باید منطبق باشد با:
- نوع مانعی که مورد نیاز است.
- نوع جاده.
- سنگفرش محوطه.
پله ها
پله ها را می توان بعد دیگری از سنگفرش دانست که به وجود آورنده تغییرات لازم در سطوح مختلف است، در مشخص نمودن ابعاد کمک می کند و حتی جایی برای نشستن فراهم می آورد.
محلهای نشستن
نیمکتها را معمولاً برای نشستنی موقت یا طولانی در نظر می گیرند. محل نشستن طولانی نیاز بیشتری به راحت بودن دارد. این نیمکتها که در پارکها و فروشگاهها به کار برده می شوند، بیشتر شکلی قالب ریزی شده دارند و دارای دسته و تکیه گاه هستند. محل نشستن کوتاه مدت می تواند ساده تر بوده و انعطاف پذیری بیشتری داشته باشد مانند نیمکتهایی که با دیوارها ادغام می شوند، حصاری برای باغچه های بلند تشکیل می دهند و یا در ایستگاه های اتوبوس نصب می گردند.
نیمکتها را می توان به طرق مختلف تنظیم کرد:
- به طرف همدیگر برای گفتگو.
- به طرف خارج یا پشت به پشت برای تماشای مناظر.
- برای نشستن در مراکز فعالیت های مردمی مانند فروشگاه ها یا میدان ها.
- صندلی های تکی برای رستورانهای کوچک یا ایستگاه های اتوبوس.
- نیمکت هایی که در واحدهای کوچک می توانند یک شکل منحنی را به وجود آورده و با پوشش گیاهی ترکیب شوند.
- صندلی ها و نیمکت های مجزا شده که با گیاهان ادغام شده محیط خلوت و ساکتی را به وجود می آورند.
تا آنجا که ممکن باشد نیمکت را می بایست در محلی که از عوامل جوی به خصوص باد بر حذر باشد قرار داد. نظم و ترتیب نیمکت ها می بایست منطقی باشد و باید از پراکندگی آنها جلوگیری کرد تا محل عبور و مرور را مسدود یا شلوغ نکنند.
آمفی تئاترها
آمفی تئاترها را می توان به صورت سطوح شیب دار چمن کاری شده و یا پلکان هایی از بتون یا سنگ ساخت. مصالح و مواد را می بایست مناسب محل مربوطه انتخاب کرد. سطح چمن کاری برای نشستن در اماکن غیر رسمی و پارک مانند و سطوح سنگی برای اماکن رسمی و یا جهت تجمع زیاد مثل تماشای کنسرت مناسب هستند.
توقفگاههای سرپوشیده
توقفگاههای سرپوشیده را می توان برای استفاده دراز مدت، کوتاه مدت یا دایم بنا کرد.
- دایم: پیاده روهای مسقف، بناهای ستون دار و یا ورودی مسقف اتومبیل ها.
- دراز مدت: ایستگاه های اتوبوس، کیوسک ها و اتاقک های تلفن.
- موقت: سایه بان مغازه ها و چترهای بزرگ کافه ها که در محیط باز از آنها استفاده می شود.
توقفگاه های سر پوشیده اصولاً بدین جهت مورد نیاز هستند که محل امنی در برابر عوامل جوی برای عابرین فراهم آورند. در تمام حالات آنها را می بایست به گونه ای طراحی کرد و ساخت که در مقابل فرسودگی و صدمات عمدی مقاوم باشند. علاوه بر این توقفگاه ها را باید با سبک معماری اطراف هماهنگ کرد و یا آنها را جزیی از طراحی عمومی قرار داد.
سایه بانها
سایه بانها یا به ساختمان متصل بوده و یا مستقل می باشند و پناهگاهی را در برابر عوامل جوی به وجود می آورند. سایه بان ها ممکن است در تزیین و رنگارنگ نمودن منظر موثر واقع شوند. آنها در نواحی شهری که سرعت باد توسط ساختمان های بلند تشدید می گردند و وضعیت بدی را در فضاهای باز مجاور به وجود می آورند ارزش خاصی دارند. سایه بانها می توانند به صورت موقت یا دایم باشند. سیستمی که بتوان آن را فوراً برپا کرد برای بازارهای یک روزه مناسب است.
ساختارها
یک ساختار ممکن است محافظی در برابر عوامل جوی باشد یا نباشد اما در هر صورت می تواند کاربردهای زیر را داشته باشد:
- حسی از وجود یک مکان به خصوص را به وجود آورند.
- به عنوان متصل کننده ای عمل کنند.
- مدخلی را تشکیل دهند.
- نشانگر محل یا مرکز فعالیتی باشند.
اینها معمولاً به صورت صحنه های مسقف، جایگاه های سخنرانی، صحنه های نمایش، آلاچیق، چادرهای نمایشی، کیوسک های اطلاعات، اتاقک های تلفن عمومی، محل ورودی تسهیلات زیرزمینی، سرویسهای بهداشتی عمومی، جایگاه های عرضه کالا، روکش برای کنسرت هایی که در فضای باز اجرا می شوند، استخرها و ورزشگاه ها شکل گیرند. هر یک از این ها ملزومات مخصوص به خود دارند که باید کاملاً بررسی شوند. این ملزومات ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- چراغ های روشنایی
- فاضلاب
- دسترسی
- تابلوها و علایم
- صندلی و نیمکت
- تجهیزات سمعی و بصری
- گرما / تهویه
- ایمنی
- وسایل تخصصی
- نگهداری های ویژه
ساختارهای باز
آلاچیق ها و داربست ها و طاق های مخصوص گیاهان بالارونده را می توان در پارک ها، باغ ها و مناطق مسکونی به کار برد تا مورد استفاده گیاهان بالارونده و پیچک ها قرار گیرند. چوب و استیل رایج ترین مصالح برای این منظور به حساب می آیند.
این مطلب قبلاً در “شماره 3” نشریه اینترنتی منظرآنلاین در تاریخ ۱ خرداد ۱۳۸۶ منتشر شده و به دلیل تغییر رویکرد وب سایت نشریه، در سایت معمارمنظر باز نشر می شود.
