مقدمه
معماری منظر، هنر و دانشی جدید، نوپا و ناآشنا است که از تلفیق و آمیزش علومی مختلف پدید آمده و با توجه به موفقیت آن در طراحی و توجه به فضاهای محیطی و بیرونی افراد و همچنین نیاز به ایجاد حس زیبایی در فضاهای شهری، در چند دهه اخیر موفقیتی ویژه و ممتاز کسب کرده است. اهداف این رشته بر سه زمینه زیبایی شناسی، کارکردی و خواناسازی محیط بر اساس فرهنگ و هویت افراد و جامعه شناخته می شود. (منصوری، 1383)
بنابراین با توجه به اهمیت آن از لحاظ هویت بخشی و زیباسازی به محیط آدمیان، می توان تاریخ معماری منظر و ریشه آن را در قرنها قبل جستجو کرد و برای شناخت و شناساندن هر چه بیشتر این رشته نو در ایران، لازم است که تاریخ آن را مورد مطالعه و پژوهش قرار داد.
تعریف معماری منظر
معماری منظر هنر برنامه ریزی، طراحی، مدیریت، نگهداری، احیاگری زمین و طراحی دست ساخته های بشری است. حوزه این حرفه در برگیرنده حرفه ها و مباحثی چون معماری، طراحی سایتها، توسعه حوزه های مسکونی، اصلاح و احیاء محیط زیست، برنامه ریزی و طراحی شهری، طراحی پارکها و مراکز تفریحی، طراحی منطقه ای و نگهداری از سایتهای تاریخی است.
تاریخ معماری منظر با تاریخ باغبانی مرتبط است، ولی هم وسعت نیستند. در واقع هر دو هنری هستند که از ترکیب طراحی بر شکل زمین، آب، راه و دیگر عناصر به وجود می آیند ولی طراحی باغ یا باغبانی تنها با محیط های خصوصی چون (پارکها، باغها و …) سر و کار دارد و طراحی منظر با طراحی بر روی محیط های باز و وسیع مانند فضاهای باز عمومی (میادین شهری، پارکهای شهری، راههای سبز و …) سر و کار دارد.
تاریخ معماری منظر
قرنها پیش، رومن ها از معماری منظر در مقیاسی وسیع بهره برده بودند و هم اکنون در این باب نوشته های ویتروویوس (Vitruvius) و دیگر باقی مانده ها از لایه های شهرها، نشان و دلیلی بر وجود معماری منظر در آن ایام است. پس از قرون وسطی و چند قرن دشمنی با طبیعت، می توان گفت که منظر یا Landscape ابداعی تصویری بوده که از اواخر قرن 15 به وجود آمده است و به گفته آلن راجر فیلسوف فرانسوی، آغاز کاربرد واژه منظر به عصر رنسانس باز می گردد. (منصوری، 1383)
همانند دیگر هنرها، این هنر نیز تا طراحی باغها در عصر رنسانس احیاء نگردیده بود و شاهدهای بارز این ادعا، باغ ویلاهایی چون ویلا دسته (Villa dEste) و تیوولی (Tivoli) هستند. باغهای رنسانس در حدود قرنهای 16 و 17 توسط کارهای طراحی به نام لونوتره (Le Notre) توسعه یافت.
اولین کسی که درباره ساخت و ایجاد (Making) منظر نوشته است، جوزف ادیسون (Joseph Addison) در سال 1712 بوده است. واژه “باغبان منظر (Landscape Gardener)” توسط ویلیام شنستون (William Shenston) برای اولین بار در سال 1754 به کار برده شد ولی اولین فرد حرفه ای که از این عنوان استفاده کرد، هامفری رپتون (Humphry Repton) در سال 1794 بود.
واژه “معماری منظر (Landscape Architecture)” اولین بار توسط اسکاتمن گیلبرت لین میژن (Scotman Gilbert Laing Meason) در عنوان کتاب وی به نام “معماری منظر نقاشان بزرگ ایتالیا” در سال 1828 در لندن به کار گرفته شد که در باب نوعی از معماری بود که وی در نقاشی مناظر کشف کرده بود. سپس این واژه توسط لودن (Jc Loudon) و دونینگ (Aj Downing) به کار گرفته شد و برای اولین بار خطاب به حرفه ای به نام فردریک لو المستد (Fredrick Law Olmsted) در سال 1863 به کار رفت.
در قرن 18، انگلستان به عنوان قطبی از سبکی جدید در طراحی منظر شناخته شد و شخصیتهایی چون ویلیام کنت (Willim Kent)، هامفری رپتون و مشهورترین آنها لانسلوت براون (Lancelot Brown)، با قدرتی ویژه، پارکهای بزرگ ملی انگلیس را که دارای طبیعتی بکر و ناب بودند، دگرگون ساختند. امروزه خیلی از این پارکها باقی هستند.
بنابراین پیش از قرن 18 میلادی، طراحی چشم اندازها به شدت متکی بر هنر و نظریه آرمانگرایی بود و به طور مثال طبیعت را به صورت آرمانی و کمال گرای آن تصور می کردند، ولی در اواخر قرن 18 میلادی، طبیعت معنای جهان طبیعی را به خود گرفت و در نتیجه تقلید از طبیعت برای شکل دادن به آن مسخره آمیز گردید. (رهبر بهبهانی، 1382)
در قرن 19 میلادی برنامه ریزی شهری مهمتر شده و در نیمه دوم قرن، شروع رسمی حرفه معماری منظر را می توان به فردریک لا المستد نسبت داد. وی نهضت پارک (Park Movement) را در آمریکا پایه گذاری کرد و یک سری از پروژه های پارکهایی را که تاکنون تأثیر بسیاری بر آموخته های معماری منظر داشته اند را به پایان رساند. نمونه هایی از آنها، پارک مرکزی نیویورک، پارک جستجو در بروکلین و … هستند.
کاربرد کلمه معمارمنظر بعد از بنیانگذاری جامعه معماران منظر آمریکا (ASLA) در سال 1899 و اتحادیه بین المللی معماران منظر (IFLA) در سال 1948 شایع گردید. در ادامه از آغاز قرن 20 میلادی، چشم انداز به عنوان مکانی که منتج از فرآیندها و عوامل شکل دهنده متفاوت است، مطرح شد و در اوایل دهه 1900 طبیعتی که المستد و دیگران زمانی آنرا در تقابل با شهر و به عنوان درمانی برای نارسایی های شهری می دانستند، به صورت یکی از اجزای شهری در آینده و به عنوان جایگاهی برای شکل گیری ویژگیهای شهری، چه آزاد و چه نظام یافته، مطرح شد. (موگروئر، 1380)
نتیجه گیری
بنابراین باید بدانیم که زیبایی طبیعت بکر، همانند آنچه که امروز آن را می شناسیم و تحسین می کنیم، تا پیش از قرن 18 مطرح نبوده است. (منصوری، 1378) منظر با تعریف امروزین آن از قرن 18 میلادی و در پس رویکردهای فرهنگی جامعه اروپائیان نهاده شده است و در واقع دستاوردی از اندیشه های مدرن است.
حال با توجه به رشد بیش از پیش صنعت و مدرنیته در شهرها و محیط های انسانی و گذران بیش از دو سوم ساعات شبانه روز از عمر افراد در همین محیط های خارجی و بیرونی، ضرورت رسیدگی به محیط زیست و کیفیت این نوع فضاها مدنظر قرار می گیرد که فرآیند این ضرورت، شکل گیری شاخه های جدیدی از علوم مختلف برای ساماندهی محیط و توجه به ابعاد گوناگون آن است.
بر این اساس و اهداف کارکردی معماری منظر که توجه به خواناسازی یا شفاف سازی محیط برای کاربران و ایجاد محیطی آرام و شناخته برای مردم است، بر خلاف تصور عامیانه، معماری منظر تنها زیباسازی محیطی نیست و رویکردی چند بعدی دارد (منصوری، 1383) و هم اکنون به عنوان یک نظم و فرآیند، توسعه و ادامه یافته و عهده دار بسیاری از حرکات طراحی و معماری در قرن بیستم است.
منابع
- رهبر بهبهانی، شبنم. 1382. تعریف منظر و منشأ آن، گزارش طرح پژوهشی، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
- منصوری، سید امیر. 1378. چشم اندازهای شهر ایرانی، شهر نگار، شماره بهمن و اسفند
- منصوری، سید امیر. 1383. درآمدی بر شناخت معماری منظر. فصلنامه باغ نظر، شماره 2
- موگروئر، روبرت. 1380. تفسیر محیط به روشهای سنتی، ساختارزدایی و هرمنوتیک، مترجم منوچهر طبیبیان، نشر دانشگاه تهران
* این مطلب قبلاً در “شماره 1” نشریه اینترنتی منظر در تاریخ 1 اردیبهشت 1386 منتشر شده و به دلیل تغییر رویکرد وب سایت نشریه، در سایت معمارمنظر باز نشر می شود.
