نقد پروژه باغ موزه هنر ایرانی

توصیف

در کوچه ‌باغهای تجریش (خیابان مقصود‌بیک، چهار‌راه دکتر‌حسابی) با بنایی به نام باغ موزه هنرهای ایرانی برخورد می کنیم که با دیوارهای کاهگلی و عمارتی با نمای آجری و دیوارهای قطور در متراژی کمتر از یک ‌هکتار بنا شده است.

بنا به گفته مسئولین، “باغ‌ موزه هنر ایرانی در زمستان 1385 به‌ همت سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران با هدف نگهداری و نمایش آثار هنری در فضایی آرامش بخش، گشایش یافت. این باغ با مساحت تقریبی یک هکتار در منطقه الهیه در شمال شهر تهران واقع شده است. این باغ از لحاظ معماری مربوط به دوره پهلوی اول بوده و با شیوه معماری خاص دوره خود در سال 1310 بنا شده است. این باغ که متعلق به همسر سپهبد امیر ابراهیمی بوده و به دلیل منطقه ساخت آن برای ییلاق و استفاده از آب و هوای خنک آن در فصول گرم سال ساخته شده است. طرح اولیه باغ نیز به‌ جز درختهای کهنسال به صورت کنونی نبوده و تمامی‌آبراه، حوضچه، دیوارها و نرده ‌های اطراف باغ در سال ‌1385 مرمت شده ‌است‌.”

همان طور که در کروکی و سایت پلان برداشت شده قابل ملاحظه است، 2 ورودی اصلی در جنوب و جنوب شرقی برای این بنا طراحی شده است که هم اکنون درب جنوبی برای بازدیدکنندگان قابل استفاده است.

این مکان به عنوان یک باغ – موزه علاوه بر فضای سبز آن، آبراهها و گلکاریها، وجود نمایشگاههای هنری و صنایع دستی، نگارخانه و کافی شاپ، مجموعه مناسبی را جهت گذران اوقات فراغت و استفاده از طبیعت فراهم نموده است. وجود ماکتها نیز برای مراجعان بسیار جذاب است و اشتیاق به گرفتن عکس یادگاری با ماکتها هم در آنها دیده می ‌شود. برگزاری نمایشگاه‌های موقت از آثار برخی هنرمندان در نگارخانه مجموعه و کارگاههای آموزشی هنری در کارگاه آفرینش، سبب مراجعه بسیاری به این باغ شده است.

ماکت ها و آثار هنری موجود

1. هشت بهشت
2. چهل ستون
3. گنبد قابوس
4. شمس العماره
5. سی و سه پل
6. کاروانسرای مهیار
7. باغ فین کاشان
8. نقش رستم
9. برج آزادی
10. مقبره دانیال نبی
11. قره کلیسا
12. و المانهای سنگی و چوبی از هنرمندان

تحلیل

انتخابهای مسیر حرکت متنوع و مرتبط است. تمامی مسیرها مستقیم همچون پرسپکتیو یک نقطه ای انسان را به سمت نگارخانه و تنها عمارت این بنا سوق می دهند. معماری سنتی این بنا، حس خیرگی برای هر بازدیدکننده ایجاد می کند. یک مسیر اصلی برای استفاده صرف از کافی شاپ و بازدیدکنندگانی که برای چندمین بار وارد فضا می شوند تعبیه شده است.

طراح سعی کرده است تا با انتخاب عناصر باغ سازی ایرانی هم چون کشیدن آبراهها و ساخت حوضچه ها و جدول بندیها در طول یک مسیر پیچ و خم دار حس گذر از لایه های مختلف تاریخی در بازدیدکننده به وجود آورد و باعث شود بازدیدکنندگان با صرف کمترین وقت و هزینه دور ایران را بگردند و حضور در حال و هوای شهرهای مختلف را حس کنند.

در محور این باغ با عبور از هر قسمت، بیننده از فضای بیرون بریده و توجهش به درون و هویت ایرانی سوق داده می شود. مکث در هر قسمت باعث تامل از طریق مواجهه انسان با فضای بی انتهاست و روح وی را به جای جای ایران می کشاند و وابستگی، رضایتمندی، راحتی، خوانایی و عوامل عملکردی دلبستگی مکانی را شکل می دهد.

نیمکتها و آبخوریهای متعددی در قسمتهای مختلف باغ نصب شده است که به مرور زمان الحاق شده اند. طراحیها و سبکها متنوع هستند و به نظر می رسد هیچ حس تعلقی به هویت بنا ندارند.

برای جلوگیری از تخریب طبیعت و به وجود نیامدن حس بد ناشی از قطع کردن درختها در این باغ موزه، درختهای خشکیده را قطع نمی کنند و از ریشه در نمی آورند بلکه آنها را همانطور با کنده کاریهایی که رویشان انجام می دهند به آثار هنری تبدیل می کنند. موضوع این مجسمه ها برگرفته از المانهای اسطوره ای بوده و سبک آنها هم انتزاعی است. با توجه به تمام محدودیت هایی که این شیوه کار دارد و قطر کم درخت اجازه مانور به هنرمندن را نمی دهد، نتیجه کار زیبایی و خلاقیت موجود در این مجسمه ها به تعادل اکولوژیک کمک کرده است.

به دلیل استفاده از درختان و گیاهان همیشه سبز، چشم انداز این باغ همواره مملوء از رنگهای گرم است و طراوت و شادابی خود را حفظ می کند. در فصول بهار و تابستان، گلکاریهای فضای سبز و محوطه حس زندگی و تعامل بازدیدکنندگان را تشدید می کند. با توجه به حرکت مراجعان در فضای باز، وجود درختان سایه دار در مسیرهای حرکتی از دیگر نقاط مثبت الگوی کاشت در پروژه است.

کافی شاپ این مجموعه نیز در دو فضای باز و بسته در ضلع شمالی و در مجاورت عمارت قدیمی باغ پذیرای گردشگران است. به نظر می رسد  انتقال بخش سرویس دهی در محور اصلی کوشک و همچنین نامربوط بودن نوع مبلمانهای موجود در فضا از اهمیت توجه به بنای اصلی کاسته و در قالبی مدرن با هویت و سنت هنر ایرانی مغایرت دارد و اصلی ترین نقطه ضعف مجموعه که باعث ناتوانی در ایجاد حس هویت ایرانی گردیده نیز این بخش است.

تفسیر

باغ محلی است که آدمی را همواره به معنایی فراتر از جغرافیایش رهنمون می ‌سازد و انسان را از عالم واقعیت به جهان خیال می کشاند. همچنین هدف موزه‌ها، تحقیق در آثار و شواهد به‌ جای ‌مانده انسان و محیط زیست او، گردآوری آثار، حفظ و بهره ‌وری معنوی و ایجاد ارتباط بین این آثار، به ویژه به نمایش گذاردن آنها به منظور بررسی و بهره معنوی است.
باغ – موزه نیز به محلی اطلاق می‌شود که آثار هنری در کنار درختانی همچون چنارهای کهنسال، کاج، سرو و … به همراه آب نماها و آبراه ها و حوضچه‌ های آب، نمایش داده می ‌شوند و همه‌ اینها باعث آرامش و انبساط خاطر بازدیدکنندگان می شود و این ویژگی محیط در انتقال مفاهیم و پیام، نقش بسزایی را ایفا می کند. در این باغ علاوه بر تفریح و گذران اوقات فراغت، کمک شده تا هویت ایرانی نیز تعلیم داده شود.

دلگشا بودن باغ ایرانی، احساس همدلی و تعادل عناصر موجود باغ از قبیل نگارخانه (کوشک)، درختان، گلها و گونه های گیاهی و معابر پیاده رو که آبراه ها، در تمامی مسیر مخاطب را همراهی می کنند و تردیدی نیست که در فضای مملو از پرخاشگری و خشونت و بی صبری، مجموعه باغ ایرانی مخاطب را به تعالی و تعادل و نشاط دعوت می نماید و تضمین کننده بخشی از بهداشت روحی و روانی شهروندان است.

قضاوت

• به نمایش گذاشتن آثار هنری و صنایع دستی ایرانی در بدو ورود و در حاشیه باغ که یادآور هنر معماری و ابنیه تاریخی ایران است از نکات مثبت این مکان است.
• وجود فضایی آموزشی همچون نگارخانه با توجه به فضای موجود و تعلیم هنرهایی همچون خوشنویسی و نقاشی، راه را برای نشان دادن هنر اصیل ایران باز کرده است.
• این فضا در یک محور فرهنگی – تاریخی منحصربفرد شامل حضور امام زاده صالح، کتابخانه باغ فردوس، موزه سینما، موقوفات دکتر افشار، موسسه لغت نامه دهخدا، موزه پروفسور حسابی و موزه موسیقی است که می تواند چهره متفاوتی از کلانشهر تهران را برای بازدیدکنندگان به نمایش بگذارد.

• نبود محل پارک مناسب برای این مجموعه از دیگر مشکلات این باغ موزه است. فاصله تا نزدیکترین پارکینگ عمومی موجود در تجریش 15 دقیقه است.
• یکی از اصول عمده در طراحی و استقرار انواع مبلمان، رعایت همخوانی با محیط است که این امر برای واکنش به ویژگیها و ماهیت وجودی مکان و نیز عملکرد موردنظر آن ضروری است. مبلمان این مجموعه متاثر از ویژگی ذاتی و هویت ایرانی و سنتی این باغ نیستند. اگر چه توانسته اند نیازهای عملکردی محل را برطرف کنند ولی هر یک به عنوان بخش کوچکی از هویت باغ ایرانی نتوانسته آن مفهوم را منتقل کنند و به نظر بخشی جدا شده از آن فضا هستند.

منابع

• منصوری، سیدامیر. (1384). درآمدی بر زیبایی شناسی باغ ایرانی، باغ نظر، شماره 3، صص 63 – 58
• سجادزاده، حسن. (1392). نقش دلبستگی به مکان در هویت بخشی به میدانهای شهری، باغ نظر، شماره 25، صص 88 – 79
• کیخا، علیرضا. (1395). باغ موزه هنر ایرانی کجاست؟، وبسایت کجارو، دسترسی در خردادماه 96
• قنبری، ابوالفضل؛ پورمحمدی، محمد رضا. (1383). ضوابط، ملاحظات و استانداردها در طراحی، ساخت، مکان یابی و نصب مبلمان شهر، نشریه علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه تبریز، شماره 17، صص 131 -154