چکیده
ارائه پارک و فضای تفریحی برای ساکنین محله در فضاهای محدود و در دسترس به طور فزاینده ای بر کیفیت محله افزوده و اغلب نیازهای تفریحی و جسمی جوانان را برآورده کرده است. استفاده از فضاهای رها شده و متروکه و تبدیل آنها به فضاهای سبز و باز شهری تحت عنوان پارکهای کوچک و یا جیبی، نقش بسزایی در بهبود شرایط کیفی محله برای ساکنین داشته است. پارکهای جیبی، مردم را به استراحت دعوت می کنند تا از فشار و شلوغیهای خیابانهای شهری رها شوند. نخستین بار در سال 1960 اینگونه پارکها مرسوم شدند.
کلمات کلیدی: پارک جیبی، فضاهای باز شهری، فضاهای متروکه، بهبود شرایط زیست محیطی
پارک جیبی چیست؟
پارکهای جیبی همچنین به عنوان Mini Park یا پارکهای کوچک شناخته می شوند که فضاهای باز شهری در مقیاس کوچک هستند؛ فضاهای کوچکی که توسط ساختمانهای تجاری یا خانه ها احاطه شده و بافت متراکم شهری را از هم جدا می کنند. این پارکهای کوچک به عنوان پارکهای محله ای کوچک مقیاس عمل کرده و گستره ای از نیازها را برطرف می کنند. عملکردها در این پارکها شامل رویدادهای کوچک مانند زمین بازی برای کودکان، فضای استراحت یا ملاقات دوستان یا مکان خوردن غذا و … است. این پارکها می توانند پناهگاهی در برابر شلوغی های شهر و همچنین مکانی برای استراحت و تمدد اعصاب باشند.
به علت محدود بودن پارک و متنوع بودن نیازهای کاربران، ممکن است درگیری بین گروههای مختلف بالا گیرد، در نتیجه در سازماندهی پارکهای جیبی، طراحان اغلب باید به گونه ای عمل کنند که تمامی گروه ها بتوانند همزیستی مسالمت آمیزی در کنار هم داشته باشند. یکی از مشخصات ویژه و منحصر بفرد پارکهای جیبی این است که ممکن است از فضاهای خالی یا فضاهای فراموش شده ایجاد شوند.
اما متاسفانه ساخت این پارکها بسیار آسانتر از نگهداری آنهاست چرا که بدون طراحی کارآمد، حمایت جامعه، استفاده و نگهداری از آن، رو به ویرانی می گذارند. همچنین این پارکها می توانند قطعه زمینی برای حیوانات و مخصوصاً پرندگان در شهر باشند. طبیعتاً این پارکها معمولاً پراکنده بوده و به یکدیگر متصل نیستند چرا که اغلب به گونه ای جدا، در مکانهایی که فرصت طراحی بوده، ایجاد شده اند.
این پارکها اگر در کناره مسیرهای سبز یا مسیرهای دوچرخه سواری قرار گرفته باشند، می توانند به هم متصل باشند که در این حالت برای افراد پیاده قابل مشاهده و استفاده هستند. این پارکها می بایست در مناطق با تردد زیاد افراد پیاده واقع شوند تا امن باقی مانده و کارکرد داشته باشند.
چهار ویژگی کلیدی این پارکها:
- در دسترس بودن (زمان رسیدن به پارک های جیبی نباید بیش از 5 تا 10 دقیقه شود)
- کمک به مشارکت عمومی
- ایجاد فضایی راحت و امن
- مکان اجتماعی
از آنجایی که اینگونه پارکها توسط دوچرخه و برای افراد پیاده در دسترس هستند، نیاز به پارکینگ ماشین ندارند.
خصوصیات:
- فاصله گروه کاربران از پارک: تعدادی کمی از افراد بیش از 4 بلوک از پارک جیبی فاصله دارند و اکثریت یک یا دو بلوک تا پارک فاصله دارند. بنابراین طراحی پارکهای جیبی در تلاش برای خدمت به نیازهای جامعه محلی بوده است.
- تکرار: در هر بلوک به جهت برقراری ارتباط بین طیف وسیعی از کاربران بدون ایجاد مزاحمت برای یکدیگر پارک کوچکی واقع شده است.
- آب و هوای ناحیه: پارکهای جیبی باید به گونه ای مناسب و منظم قرار گیرد که بتواند در آب و هوای محلی مفید باشد.
- نیازهای کاربران: با توجه به نیازهای محلی، تا حد امکان برای کاربران مختلف امکانات متفاوت اختصاص داده شود، با این حال باید مراقب بود که کاربریهای بسیار در فضای کوچک اختصاص داده نشود، زیرا در این صورت درگیری در این فضاها اجتناب ناپذیر می شود.
- قابلیت دیدن: پارکهای جیبی می بایست از خیابان دیده شوند.
- موقعیت: پارکها می بایست در مکانهایی واقع شوند که رفت و آمد افراد پیاده زیاد است تا سهولت دسترسی و استفاده از آنها آسان و ممکن باشد. این پارکها می توانند در گوشه بلوکها، میانه بلوک یا در حاشیه پیاده روها احداث شوند.
عملکرد زیست محیطی:
برپایی پارکهای جیبی در سرتاسر فضای شهر به نفع محیط زیست شهری است چرا که شهروندانی که پیاده روی برایشان بسیار کوتاه تر از رانندگی برای رسیدن به مقصدی یکسان است می توانند در مسیرهایی که پارکهای جیبی واقع شده تردد کنند که در این صورت از میزان آلودگی، ترافیک و استفاده از سوختهای فسیلی کاسته می شود.
در همین راستا، پارکهای جیبی می توانند فشار را از روی پارکهای وسیع و فاصله دار شهری برداشته (فضاهای بازی و دیگر فضاهایی که پارکهای جیبی می تواند نیاز آنها را برای افراد محله برآورده کند) و می توان پارکهای وسیع شهری را به مسکن طبیعی و عملکرد زیست محیطی اختصاص داد، همچنین گیاهان سبز در پارکهای جیبی می توانند خرد اقلیم را تنظیم کرده و به عنوان ریه های شهر عمل کنند و سطوح نفوذپذیر و تصفیه کننده شهر را افزایش دهند.
ایجاد پارکهای جیبی
بسیاری از پارکهای جیبی نتیجه انجمنهای گروهی، نهادهای شخصی و موسسات خیریه اصلاح زمینهای بایر به نفع محله هستند. نکته مهمی که باید بدانیم این است که پارکهای جیبی برای سرویس دهی به کل شهر ایجاد نشده اند بلکه این پارکها تنها می بایست به نیازهای ساکنین محله پاسخگو باشند.
عملکرد پارکهای جیبی
- پشتیبانی از محیط زیست محلی
- کمک به حفاظت از حیات وحش محلی و چشم اندازها
- کاهش آلودگی، ترافیک و مصرف منابع سوختی
- بهبود امنیت جامعه
- کمک به سلامت افراد محله
- تقویت روابط مسئولین محلی و جامعه
فعالیتهای اجتماعی
بسیاری از پارکهای جیبی به عنوان سازماندهی گروههای اجتماعی و افزایش فضاهای باز شهری و شناسایی فضاهای مناسب برای ایجاد پارک شکل گرفته اند. این پارک از فضاهای باقی مانده و دیگر فضاهایی که باعث نفرت می شوند، شکل گرفته است. این فضاها، قابلیت تبدیل شدن به پارک جیبی و فضاهای سازگار با جامعه را دارند .این پارکها اغلب خریداری شده و متعلق به شهر ها هستند و در صورتی که مردم قادر به حفظ پارک نباشند، توافقی با بنیادها یا سازمانهای دیگری انجام شده تا این پارکها اجرا و حفظ شوند.
طراحی پارکهای جیبی
هیچ طرح قطعی برای پارکهای جیبی وجود ندارد. هر یک بسته به اندازه و استفاده از فضا متفاوت طراحی می شوند. برای اینکه چنین پارکهایی به گونه ای موثر در زندگی شهری مشارکت داشته باشند، باید به آسانی در دسترس باشند. به علاوه نباید به عنوان امکانات انحصاری در نظر گرفته شوند. آنها به ضرورت تبدیل شده اند و ضرورت بدین معنی است که به آسانی در دسترس باشند.
حضور این گونه پارکها باید در همه جا، سراسر نقاط، در مسیر کار و خانه، همچنین در مدت زمان استراحت و ناهار باید احساس شود. از آنجایی که چنین روشی در ایجاد پارک موفق بوده است، می بایست به وفور در مجاورت هر محله احداث شود.
عناصر ضروری در این پارک:
- اجتماعات محلی: این پارکها برای استفاده شدن یا حتی حداقل اطمینان از باقی ماندن شان وابسته به مردم محلی هستند.
- کاربری: رویدادهای کوچک به ویژه رویدادهای محلی، استراحت، تمدد اعصاب، صرف نهار، بازی به صورت فردی یا گروهی
- عناصر: گیاه، درخت، گاهی آب (عناصر طبیعی ویژگی مشترک پارکهای جیبی است) و زمینهای بازی و محل های نشستن. (البته وجود همه عناصر ضروری نیست.)
نتیجه
یک تیم تحقیقاتی از دانشگاه پرلمن پنسیلوانیا نشان داده اند که محله ای که در آن تعدادی زمین خالی به پارکهای کوچک و فضای سبز تبدیل شده، با کاهش جرم و جنایت نسبت به محله ای که تعدادی زمین خالی و فاقد کاربری روبرو بوده است. در بسیاری از محلات با شعار ورزش بیشتر، استرس کمتر؛ بسیاری از زمینهای خالی را ساماندهی کرده اند.
این مطالعات همچنین نشان داده است که حضور فضای سبز شهری به نرخ پایین تر مرگ و میر و افزایش سلامت منجر شده است. با این حال برای موفقیت در اجرای یک پارک جیبی، منافع جامعه و مشارکت در تعمیر و نگهداری از آن بسیار مهم است.
در ادامه نمونه هایی از پارکهای جیبی بررسی شده است:
پارک جیبی گرین اکر
مساحت: 590 متر مربع
موقعیت: نیویورک
زمان بازگشایی: سال 1971
طراحان: Hide Sasaki، Harmon Goldstone
هدف: لحظه ای آرامش در این دنیای شلوغ
ویژگی: قابل مشاهده از خیابان، صندلیهای متحرک، درختان سایه انداز، گیاهان سبز، آبشار، لامپهای حرارتی برای آب و هوای سرد
در این پروژه آبشاری در انتهای پارک در نظر گرفته شده است که یک نقطه کانونی و یک دلیل دراماتیک برای بازدید از پارک فراهم می آورد و صدای آبشار، حسی از آرامش ایجاد می کند. همچنین نوری که از لابه لای شاخه و برگ نازک درختان عبور می کند، لکه های رنگی زیبایی در محل عبور ایجاد می کند. این سطح از رهایی از محیط شهری تنهادر این فضا می تواند رخ دهد.
در حال حاضر این پارک یک فضای باز موفق با عمر بیش از 30 سال است که با کیفیت طراحی شده است و همه کیفیتهای یک فضای موفق و کوچک شهری مانند قابل رویت بودن، صندلی انعطاف پذیر، غرفه های مواد غذایی، آسایش اقلیمی (استفاده از سایه یا لامپهای حرارتی) و فضای جمعی را دارد.
پارک جیبی فیلادلفیا
موقعیت: فیلادلفیا، پنسیلوانیا
تاریخ اجرا: 1961 – 1967
مساحت: به طور متوسط 279 متر مربع
کاربرد: بازی، محل نشستن (تمرکز بر کودکان و بزرگسالان)
ویژگیها: صخره نوردی، منطقه ای برای مکاشفه، رنگهای روشن به کار رفته در پارک، مشارکت در جامعه، زمین بسکتبال، باغچه های اشتراکی و …
فیلادلفیا از اولین شهرهایی است که پارکهای جیبی را در محلات توسعه داد. این پارکها در زمینهای خالی یا رها شده که مایه نفرت بوده یا در محلات کم درآمد واقع شده بودند. در آن محلات نیاز به فضاهای باز محلی احساس می شد و تسهیلات محدودی در آنها وجود داشته است. این پارکها با طراحی و ساختارشان جامعه را درگیر کرده و تمرکزی ویژه بر زمینهای بازی کودکان دارند.
پارک جیبی GA در ساوانا
مساحت: بیش از 18 هکتار
موقعیت: سوانا، ایالت جورجیا
زمان بازگشایی: اواخر قرن 18 و اوایل قرن 19 میلادی
ویژگیها: قابل مشاهده از خیابان، صندلیهای بسیار، فواره، درختان بالغ، سایه اندازی بناها
این پارک از بسیاری از پارکهای جیبی بزرگتر است و بر خلاف سایر پارکهای جیبی شهر که در فضاهای باقی مانده شهر به زور جا داده می شوند، بر اساس شبکه های شهری طراحی شده و در قلب محله جای گیری شده است. موقعیت مرکزی این پارک استفاده بیشتر را تشویق کرده و توسط ساکنین و همچنین بازدیدکنندگان کشف می شود. اتصال این پارکها به هم، افراد محله را تشویق می کند که به جای رانندگی در محله پیاده روی کنند.
پارک جیبی پالی
مساحت: 390 متر مربع
موقعیت: نیویورک، مرکز منهتن
زمان بازگشایی: 1967
طراحی توسط: Zion، Breene Associates
کاربرد :استراحت و تمدد اعصاب، مکان صرف ناهار، مکان ملاقات و …
خصوصیات: 17 درخت عرعر، آبشاری با ارتفاع 6 متر، صندلیهای متحرک، دیوار پوشیده از پیچکها
این پارک یکی از شناخته شده ترین و موفق ترین پارکهای جیبی است که به عنوان یک واحه به دور از شلوغی شهری طراحی شده، در حالی که به خیابان متصل است. بر خلاف دیگر پارکهای جیبی، این پارک تلاشی در جهت چند منظوره بودن عملکردها ندارد. این پارک در درجه اول محلی برای نشستن و تمدد اعصاب است.
با وجود فراهم ساختن تسهیلات برای تعداد محدودی کاربر، به دلیل تعداد بسیار کارگران، فروشنده ها و توریستها، این پارک بسیار شلوغ و پر جمعیت است. این پارک برای نوجوانان، کارمندان، فروشندگان، توریستها و عابرین است. هدف این پارک، استراحت برای کارمندان اداره، محلی برای ناهار خوردن و نوشیدن قهوه در فضایی سبز و آرام است. در این پارک قسمتی از دیوار برلین که نقاشی شده نیز وجود دارد.
مقاله حاضر، دستاورد پروژه تحقیقاتی کلاس منظر معاصر گروه معماری منظر دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین است که تحت نظر استاد راهنما؛ دکتر محمدرضا مهربانی گلزار؛ در نیمسال دوم سال تحصیلی 95-94 تدوین شده است.
