مقایسه زبان و منظر شهری در پایداری فرهنگی

نقش زبان در فرهنگ

زبان و تکلم احتمالا به این سبب آغاز شد که انسانها برای بقای خود احتیاج به میزان وسیع تری از همکاری با یکدیگر پیدا کردند و این همکاری مستلزم نظام ارتباطی کارآمدی بود. هر زبانى معرف تجارب گذشتگان است، طرز فکر و ذوق و سليقه هر ملتى در آن منعکس مى‌شود و با شناخت آن مى‌ توان به خصوصيات فرهنگ و تمدن يک ملت پى برد (نراقي، 1379 :225). زبان در شناخت فرهنگی نقش مهمی بازی می کند و در واقع برای شناخت فرهنگی، به مثابه ”مخزن حافظه جمعی” است. بنابراین در این گزارش، که به کمک مشاهدات میدانی در کشور روسیه انجام شده، به مقایسه پایداری دو مولفه  “زبان” و “منظر شهری” که هر دو عامل انتقال فرهنگ شناخته می شوند، پرداخته شده است.

نقش معماری در انتقال فرهنگ

علاوه بر الفاظ که بخش اعظم افکار بشر را بيان مى‌کنند، علائم و نشانه‌ هاى ديگر مثل نقاشي، موسيقي، اسطوره، معماري، مجسمه‌ سازى و غيره نيز انتقال‌ دهنده افکار آدمی هستند و به يارى آنها انسان مى‌ تواند مجموعه‌ هاى پيچيده فرهنگ خود را حتى از نسلى به نسل ديگر منتقل سازد. ساختار معماری علاوه بر اينكه گوياي هنر معماري زمان خويش است، گنجينه اي از تاريخ و فرهنگ اجتماعي زمان خود نيز هست. به همين دلیل معماري مي تواند بر روان انسان اثر (مثبت يا منفي) گذارد. جیمز کرنر در کتاب “منظر در حال التیام” می گوید: “باید استفاده از منظر را به مثابه رسانه و ابزاری استراتژیک در تغییر فرهنگی به رسمیت شناخت؛ شکلی از مقاومت در برابر یکرنگ سازی جهانی محیط با بازگشت به خاص بودن سایت.”

حفظ هویت از طریق عوامل فرهنگی؛ زبان و منظر شهری

اگر چه زبان تنها یکی از مولفه های سازنده هویت محسوب می شود، اما در واقعیت اغلب چیزی فراتر از اینهاست. طبق مشاهدات میدانی در کشور روسیه، در شهرهای مسکو و سن پترزبورگ، اقتدار زبان روسی کاملا قابل درک و مشهود بود. تقریبا غالب مردم این کشور با زبان انگلیسی، به عنوان زبان بین المللی، بیگانه بودند و این بیگانگی در عرصه های مختلف زندگی شهری آنها دیده میشد. در این خصوص، جنوا اسپیترمن می گوید: “زبان مادری، تنها زبانی است که انسانها هویت اجتماعی و روان شناختی خود را با آن به دست می آورند. این زبان، زبانی است که آنها را به ریشه های خانوادگی و فرهنگی شان متصل می کند.” در واقع در کشور روسیه، با وجود آنکه ۲۵ سال از فروپاشی نظام کمونیستی می گذرد، همچنان نشانه های اقتدار و سرسختی به وضوح دیده می شود. تنها زبان رسمی و اصلی مردم این کشور، زبان روسی است. بعد از فروپاشی، اقتدار زبان روسی از بین رفت، اما با این همه نقش زبان روسی هرگز انکار نشده زیرا هنوز یک قدرت تراز اول در دنیا است. از سوی دیگر نقش زبان، نه به عنوان زبان اصلی، بلکه به عنوان زبان رسمی با اختیارات تام هنوز در آسیای مرکزی و غیره باقی است. بنابراین در کشورهای بالتیک، با وجود بازگشت به استقلال، نقش برتر سیاسی و اجتماعی زبان روسی از بین رفته و اقلیت روسی امروز مانند هر اقلیت زبانی دیگری، خود را مجبور به زورآزمایی برای حفظ زبان خود می بینند. به همین جهت، تلاش برای حفظ تسلط و اقتدار زبان مانند گذشته، عاملی جهت ضعف تعاملات اجتماعی مردم روسیه با سایر ملت هاست. قدم زدن در شهر مسکو و تلاش و سختی برای برقراری ارتباط با شهروندان، خود گویای این مساله است. اما مردم روسیه با حفظ زبان، سعی در حفظ هویت خود داشته اند؛ همانطور که فیشمن معتقد است، از دست دادن یک زبان ضرر و خسارت جدی به هویت یک جامعه یا گروه وارد می سازد. ویگوتسکی نیز عقیده دارد زبان واسطه بین فرد و محیط است، زیرا وی زبان را واسط میان جریانهای روانی انسانی و پیرامونش می داند. ویگوتسکی نمودهای یک فرهنگ، به ویژه زبان را کلیدی برای درک یادگیری انسان می داند.

منظر مجموع همه قسمتهای قابل رویت و لایه های زمان و فرهنگ است که یک مکان را تشکیل می دهند (steiner 2000:4). جهت بررسی نقش منظر شهری در پایداری فرهنگی و حفظ هویت، ذکر این موضوع حائز اهمیت است که وجود انسان به عنوان بخشی از منظر طبیعی پنداشته شده و نقش او در هماهنگی با طبیعت تعریف شود. جدایی انسان از منظر طبیعی بیگانه سازی او از جهان پیرامون اوست، بنابراین با حفظ منظر شهری، همانند زبان یک کشور، می توان اصالت تاریخی آن کشور را حفظ کرد.
برخلاف زبان که عنصری هویت بخش و مرتبط با تاریخ و فرهنگ کشور روسیه است و تلاش زیادی برای حفظ آن صورت گرفته، منظر که آن نیز دارای بعد فرهنگی و تاریخی است، در شرف خدشه دار شدن است. به طور مثال واژگان بیگانه و برندها را در منظر شهری مسکو به وفور می توان پیدا کرد (عکس شماره ۲). همچنین تبلیغ شرکتهای بیگانه و نفوذ بازار آزاد، موجب یکسان سازی منظر یک شهر با منظر جهانی می شود. ساخت برجهای بلند در مسکو نیز صحتی بر این کلام است که تفاوت شهرها و سبک تاریخی و فرهنگی آنها در حال نابودی است. با این حال برخورد با شهروندان در این محله مدرن که همچنان در حال ساخت برجهای بیشتر و رو به رشد است، نشان از وجود تغییر در منظر شهر و تمایل به یکی شدن با سبک جهانی دیده می شود اما پایبندی به زبان روسی هنوز چنان مستحکم است که غالب شهروندان حتی واژه ای انگلیسی به زبان نمی آورند.

نتیجه گیری

شناخت خود، موجب شناساندن خود به دیگران (داشتن زبان یا مجموعه ای از رفتارهای مشترک) می شود و این امر درک اهداف و مقاصد دیگران (مهمترین بخش زندگی انسانها، موضوع ارتباط است) و ایجاد ارتباط با محیط و درک آن را در پی دارد.
از قطع شدن این زنجیره می توان نتیجه گرفت که ارتباط انسانهای بیگانه ای که در محیط قرار می گیرند با آن (در این گزارش منظور از محیط، منظر شهری است) در کشور روسیه ضعیف است چرا که زبان مشترکی با سایر مردم ندارند، بنابراین تلاش برای حفظ محیط و منظر به عنوان بعد تاریخی و هویت بخش کمرنگ می شود و درک از محیط کاهش می یابد. بنابراین تعلق خاطر به منظر کم شده و به این واسطه تلاش برای حفظ تاریخ از طریق منظر از بین می رود. در نتیجه وابستگی فرهنگی شهروندان به منظر، کمتر از زبانی است که به نشانه قدرت در چندین کشور، زبان رایج است و عنوان پنجمین زبان رایج دنیا شناخته می شود. زبان بخش مهم و انکار ناپذیری از هویت یک گروه و قوم است؛ بر این اساس استنباط می شود که مردم روسیه با حفظ زبان خود، سعی در حفظ تاریخ و فرهنگ می کنند و آن را به عنوان سمبلی از هویت گذشته کشورشان نشان می دهند.

منابع

• افخمی، علی؛ 1378، رابطه زبان و فرهنگ، شماره 34، صص 65-60
• حجت، عیسی، 1384، هويت انسان ساز، انسان هويت پرداز (تاملي در رابطه هويت و معماري)، هنرهای زیبا، شماره 24، صص 62-55
• دامیار، سجاد، 1393، رابطه وجوه ادراکي انسان با عوامل هويت بخش در معماري، نشریه مسکن و محیط روستا، دوره 33، شماره 136، صص 106-91
• دبیر مقدم، صفوی و دیگران؛ 1378، زبان و فرهنگ، شماره 34، صص 35-17
• دولتشاهی، آوازه؛ قربانی، مهدی؛ حمیدیان،علی؛ 1391، بررسي رابطه انسان و طبيعت با رويکرد انسان شناسي فرهنگي (مطالعه موردي: روستاي لزور – استان تهران)، نشریه تحقیقات منایع طبیعی تجدید شونده، شماره 8، صص 50-41
• عسگری، لیلا؛ 1385، واژه هاي دخيل فارسي در روسي، نشریه نامه فرهنگستان، دوره 5، شماره 29، صص 174-150
• عموزاده مهدیرجی، محمد؛ 1382، نقش زبان در نمود واقعیتها
• گرجی، مرضیه، پورکلهر، امید؛ 1392، نگاه انسان شناسی به زبان و فرهنگ عامه، شماره 30، صص 202-180
• نراقی،احسان؛ 1379، مجموعه مطالعات اجتماعی، چاپ اول، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز
• Emilio F. Moran, People and Nature : An Introduction to Human Ecological Relations,Oxford, Blackwell
• http://anthropology.ir/node/21422