گزارش نشست تخصصی هنر، طبیعت و شهر

هشتمین نشست از سلسله نشستهای مطالعات عالی پدیدار شناسی منظر شهری با موضوع هنر، طبیعت و شهر در تاریخ 8 تیرماه 1395 از سوی پژوهشکده نظر و سازمان زیباسازی شهر تهران در موزه هنرهای معاصر تهران برگزار شد. در این همایش سخنرانان به بررسی هنر، طبیعت و شهر و رابطه آن با منظر در شهرهای امروز جهان معاصر پرداختند.

همایش در یک نگاه

همایش در دو نوبت به بررسی مطالعات نظری و برگزاری کارگاه در این زمینه پرداخت و در نهایت با میزگرد تخصصی و پرسش و پاسخ به پایان رسید. این گزارش به طور خلاصه به شرح روند برگزاری و مطالعات نظری سخنرانان همایش می پردازد.

سخنرانیهای افتتاحیه همایش

پس از قرائت قرآن، پخش سرود ملی و خوشامدگویی مجری، دکتر سید امیر منصوری، رئیس پژوهشکده نظر، ضمن خوشامدگویی به حاضران، به اهمیت شناسایی و پدیدارشناسی منظر شهری برای شهروندان و مدیران و نیز تلاش برای رسیدن به توافقی جامع برای تعریف منظر شهری اشاره کردند و شکل گیری هنر و طبیعت شهری را به عنوان دستاوردی عالی و فرهنگی برای انسان خواندند، پدیده ای که از دو عامل هنر و طبیعت الهام می گیرد.

بخش اول: نگاهی به مطالعات نظری همایش

آشتی طبیعت و شهر: پارادایم منظر آینده؛ سخنران: ناتالی بلان استاد دانشگاه پاریس دیدروـ۷ و مدیر لابراتوار چند رشته ای لادیس

دکتر ناتالی بلان در آغاز به سخنرانی در مورد طبیعت در شهر، هنر محیط زیست و زیبایی شناسی محیط زیست سخن گفتند. خانم بلان سخنرانی خود را با اشاره به موضوع ورود انسان به مقطع جدیدی از زمین شناسی (آنتروپوسین) که مصادف با اختراع ماشین بخار است، شروع کرد. نحوه اثرگذاری انسانها بر محیط، آنرا دچار تحول کرده است، تحولی که باعث دگرگونی سیمای شهرها و بروز تبعاتی بسیار مخرب در سطوح زمین شناسی شده است که از جمله آنها می توان به تخریب جنگلها، مراتع طبیعی، زمینهای کشاورزی و تهدید حیات وحش اشاره کرد.
خانم بلان با اشاره به تقابل شهر و طبیعت در فرانسه قرن ۱۸، حاصل این تقابل را بروز مشکلاتی از جمله ناامنی و شیوع بیماریهای خطرناک توصیف کردند و این تقابل را حاصل ایده اشخاصی خواندند که در راس امور بودند و معتقد به اینکه ثابت ماندن طبیعت در شهر مانند بیماری برای شهر خطرناک خواهد بود، به مثابه آبی که در صورت راکد بودن به گنداب تبدیل خواهد شد. در سال ۱۹۶۰ میلادی بحثی جدید در اروپا شکل گرفت که گفتمان اکولوژیک نام دارد. موضوعی که باعث دگرگونی در تغییر چهره شهرها شد و با رویکردی کل نگر به تعامل با طبیعت (مانند جنگلها) می پرداخت و از تعامل در سطوح محلی غافل ماند. پس از آن در سال ۱۹۹۰ میلادی اقداماتی در زمینه منظر شهری در سطح محلی آغاز شد و تعریفی جدید به نام توسعه پایدار شهری مطرح گردید که در این زمینه دو تعریف مطرح می شود:
اول: شهر از نظر ساکنان، محیطی پیچیده برای زندگی شهری است.
دوم: شهر محیطی برای زیست شهروندان در چهار چوب محیط زیست آنهاست.

در رابطه بین شهروندان، محیط زیست و پویایی منظر شهری نه تنها انسان بلکه عواملی مانند گیاهان و حیوانات در تشکیل منظر شهری و کیفیت زندگی شهروندان نقش بسزایی ایفا می کنند. ادعایی که در ابتدای سال۱۹۹۰ توسط خانم بلان مطرح شد و در ابتدا مورد تمسخر کارشناسان قرار گرفت به این دلیل که در تعریف آنها طبیعت خارج از شهر قرار داشت. در واقع یکی از مهمترین مشکلات در منظر شهری انقطاع فضای سبز و دور افتادن آنها از هم است، مسئله ای که حیات حیوانات و گیاهان را به خطر انداخته است. خانم بلان اظهار داشتند که هدف ما از مطالعات انجام شده در شهر پاریس ارتباط میان گونه های زیستی نه تنها در سطح شهر بلکه در مقیاس بزرگتری است و در این راستا باید به این موضوع توجه کرد که شهر طبیعت خاص خود را دارد؛ طبیعتی که انفصالی با طبیعت خارج از شهر ندارد و تنها تفاوتهایی از نظر انواع گیاهی و جانوری دارد.
ایشان همچنین عنوان کردند که گونه های زیستی دائماً در حال تغییر و جابجایی هستند، این جابجایی شامل مسافتهای میان شهرهای مختلف و حتی کشورهای مختلف است. گونه هایی که گاه از یک گلدان توسط مسافران تا گرده های ریزی که با وسایل آنها جا به جا می شود و باعث بروز تغییری دائمی در گونه های گیاهی و جانوری در شهرها می شوند. به علاوه باید فضاهایی را در شهر برای احیاء محیط زیست اختصاص داد. شهرسازان و منظرسازان در اروپا و در قلب شهرهایی مانند پاریس، باغها و فضاهای سبز چند هکتاری را احداث و مدیریت می کنند که در آن گیاهان به صورت خودجوش و طبیعی رشد و محیط زیست طبیعی شهر را احیاء می کنند که از جمله آنها می توان به پارک سیتروئن و خط آهن منطقه 13 در پاریس اشاره کرد. همچنین احداث سبز راهها در مناطق پر رفت و آمد شهروندان با استفاده از مصالح طبیعی مانند چوب به جای پلاستیک و در نظر گرفتن ملاحظات اکولوژیک زیست محیطی علاوه بر کمک به زیبایی شهر مکانی را برای فراغت شهروندان مهیا می سازد.
ایجاد باغچه هایی برای شهروندان که برای کشت میوه ها و صیفی جات مورد استفاده قرار می گیرند نیز امری سازنده در جهت کاهش اثرات جزیره حرارتی و مصرف انرژی در شهر است؛ برای مثال شهروندان پاریس مساحتی حدود پنج هکتار را برای کشاورزی شهری در اختیار دارند که باعث ایجاد تعامل اجتماعی بین گروه های سنی و اقشار مختلف نیز خواهد شد. در پایان، خانم بلان توسعه طبیعت شهری در کشورهای اروپایی و سایر نقاط جهان همچون نیجریه، مالزی و … را به کمک بسیج مردمی ممکن دانستند که یکی از راه حلهای آن قرار دادن زمین در اختیار مردم است. امری که همزمان باعث گسترش عدالت اجتماعی در شهرها و نیز بالابردن کیفیت شهری می شود.

شهر در پرتو هنر؛ سخنران: بهنام زنگی، نایب رئیس انجمن علمی پژوهشهای هنری ایران

دکتر زنگی در سخنان خود به تاثیر هنر در منظر شهری در حوزه دیوار نگاره ها پرداختند و پس از آن به بررسی نمونه های تاریخی دیوارنگاری و نیز به دیوارنگاری معاصر ایران اشاره کرده و آن را در دو دسته پهلوی یا قبل از انقلاب و دوران پس از انقلاب که خود شامل سالهای نهضت انقلاب، سالهای جنگ تحمیلی و سالهای پس از جنگ است، دسته بندی نمودند. به علاوه ایشان به این نکته نیز اشاره نمودند که دیوارنگاره های هر شهر جزیی از هویت آن محسوب می شوند و آنرا در معرض نمایش قرار می دهند. در واقع دیوارنگاره ها، در منظر شهری از نقش رسانه ای برخوردارند و مفاهیم بسیاری را به شهروندان منتقل می کنند. در نهایت، ایشان سخنرانی خود را با شرح و بیان کارکردهای هنر شهری، که علاوه بر وجه هنری، وجهه فرهنگی، آموزشی، سیاسی و هویت بخشی نیز دارند به پایان رساندند.

تبیین نسبت نظریه های زیبا شناسی، طراحی محیط و منظر شهر؛ سخنران: امین حبیبی

دکتر امین حبیبی به تعریف مفهوم زیبایی و شناخت ویژگیهای مربوط به حوزه های زیباشناسانه، تجربه زیبایی شناسی محیط و معرفی شاخصهایی برای شناخت تعریف زیبایی در شهر پرداختند. در این مطالعه، محیط مصنوع توسط مشاهده گری که شدیداً تحت تاثیر فاکتورهای فرهنگی است مطالعه و چهار کلید واژه در زیبایی شناسی شهری، بدین شرح بیان شد:

• حس (شروع فرآیند زیبا شناسی)
• ادراک (ویژگیهای سازمان دهنده شهر)
• فهم (ویژگیهای شکلی بازشناخت زیبایی شهری)
• ارزش لذت و سرخوشی

بخش دوم: کارگاه

باغ مجسمه تعامل هنر و طبیعت؛ سخنران: پدیده عادلوند

در این بخش خانم عادلوند با بررسی موضوع باغ مجسمه، هدف آن را ارتباط میان هنر، طبیعت و اندیشه عنوان کردند و پس از آن به بررسی باغ مجسمه در فرهنگ غربی و حضور الهه ها و خدایان در غالب مجسمه در انواع فضاهای شهری و معماری و باغسازی به عنوان عنصری لاینفک و نیز سلسله مراتب جای گذاری آنها (خدایان، شاه، الهه ها، شیرها، فواره ها) در باغ پرداختند.
پس از آن بحث تغییر جایگاه و مفهوم مجسمه در جهان غرب مطرح شد که در قرن 18 با معنادار شدن مجسمه ها شروع شد و در قرن بیستم به دلیل تاثیر جریانات مدرن هنری و خلق عناصر مینیمال که پیام و محتوای خاصی نداشتند، با انتقاد روبرو شد. خانم عادلوند در بخش اصلی سخنرانی خود به بحث عدم حضور مجسمه در باغ ایرانی پرداختند. در ایران اعتقادات مذهبی همواره مانع بازسازی پیکره های انسان و جانداران در باغهای ایرانی شده است و تنها عناصر طبیعی در آرایش باغ نقش داشتند. پس از سیاحت شاهان قاجار در اروپا، باغ ایرانی با ورود واژه پارک به ادبیات منظر ایران و مجسمه به عنوان عنصری نو متحول شد، به طوری که ناصرالدین شاه مجسمه خود را مدتی در میدان توپخانه مستقر کرد و پس از مدتی آنرا به باغ خصوصی اش انتقال داد.

سپس باغ مجسمه در موزه هنرهای معاصر و خانه هنرمندان، به عنوان دو نمونه باغ مجسمه در منظر معاصر تهران بررسی شد که نشان می داد، نمی توان این دو نمونه را باغ مجسمه نامید و این دلایل نیز برای این مدعا ذکر شد:

• ایده باغ مجسمه در طرح اولیه فضا وجود نداشته است.
• حضور مجسمه ها در فضا در درجه دوم اهمیت در کنار یک فعالیت قرار دارد.
• مجسمه ها در فضا فقط جای گذاری شده اند و به طراحی فضای پیرامون آنها توجه نشده است.

اما در نهایت می توان گفت که موزه هنرهای معاصر به علت محصور کردن مجسمه ها و حذف ارتباط ملموس ناظران نمونه ناموفق به حساب می آید، این در حالی است که در خانه هنرمندان عدم محصوریت و ارتباط نزدیک ناظران با مجسمه ها عامل اصلی موفقیت باغ است.

جایگاه طبیعت در مداخلات مطالعات زیباشناسانه شهر تهران؛ سخنران: مریم السادات منصوری

در این بخش خانم منصوری به بررسی رویکردهای معاصر در حوزه ارتباط شهر با طبیعت پرداخت و طبیعت را عاملی برای اعتباربخشی به شهر معرفی نمود. وی با اشاره به حضور عناصر طبیعی و تغییر نقش آنها از حالت عملکردی به نقش تزیینی سخن گفتند. نظریه اعتباربخشی فرآیندی برای رسیدن به وضعیتی مطلوب با امکانات زمینی است؛ مانند طراحی بر اساس محورهای آب در شهر. در این راستا، ایشان به بررسی و مقایسه سه نمونه از فضاهای سبز شهری تهران، باغ ایرانی، بام تهران و بوستان نهج البلاغه، پرداختند. خانم منصوری با شرح مولفه های موثر در اعتباربخشی منظر شهری، یعنی فرآیند تداوم در تاریخ، کارکرد دائمی و اعتبارگیری از طبیعت، باغ ایرانی را یک مداخله زیباشناسانه قوی، بام تهران را نمونه ای خوب از مداخله زیبا شناسانه و بوستان نهج البلاغه را یک مداخله شهری ناموفق برشمردند.

نورپردازی درختان در منظر شبانه تهران؛ سخنران: گلناز کشاورز

هویت شهر تهران با تاریخ و منظر طبیعی آن پیوندی عمیق دارد به طوری که چنارهای خیابان ولی عصر تهران نه تنها دارای اهمیتی فراوان در منظر این شهر به شمار می آیند بلکه باعث ایجاد و تداعی خاطرات برای شهروندان هستند. دلایل اهمیت منظرین چنارهای خیابان ولیعصر، وجود پس زمینه کوه البرز به همراه چنارها، هماهنگی جداره طبیعی درختان و مقیاس پیاده رو و سابقه تاریخی درختان چنار در خیابانهای شهر تهران است. نورپردازی ردیف چنارها در خیابان ولی عصر، سعی بر امتداد هویت منظر روزانه آنها داشته اما وجود نورهای متفاوت و رنگهای نامناسب باعث اغتشاش در ادراک بصری محیط می شوند و درختان را دورتر و نزدیکتر از واقعیت برای ناظر مجسم می کنند و از سوی دیگر نگاه تزیینی و فنی به نورپردازی چنارهای ولیعصر بر بعد هنری و زیبا شناسانه آن برتری دارد و درختان را مصرفی جلوه می دهد.

در پایان این سخنرانی و پس اتمام کارگاه تخصصی، میزگردی با حضور دکتر سید امیر منصوری و خانم بلان آغاز شد. در این میزگرد، موضوعات مطرح شده در همایش بررسی و جمع بندی شد و با پاسخ به سوالات حاضرین، در زمینه موضوعات مطرح شده، همایش به پایان رسید.