مقدمه
شهر قدیم ماکو یکی از نمونه های ممتاز در زمینه همنشینی هوشمندانه انسان با طبیعت در ایران به شمار می رود. این شهر در شمال غربی ایران، در دامنه کوههای سر به فلک کشیده آرارات و قلعه داران قرار گرفته و در دل دره ای باریک و طولانی جای دارد. تحلیل مکان یابی شهر ماکو نشان می دهد که عوامل طبیعی، دفاعی، اقلیمی و اقتصادی در انتخاب محل آن نقش اساسی داشته اند.
مکان یابی شهر ماکو
ماکو در محل تلاقی چندین مسیر ارتباطی باستانی و در مجاورت رودخانه زنگمار واقع شده است. موقعیت دره ای آن، به گونه ای است که از سه طرف توسط کوهها محصور شده و تنها از جهت جنوب امکان دسترسی نسبتاً آسان وجود دارد. این مکان، در گذشته نقش مهمی در کنترل و نظارت بر مسیرهای تجاری منطقه ایفا می کرده است.
از جمله عوامل تاثیرگذار در مکان یابی شهر ماکو می توان به وجود منابع آبی فراوان، خاک حاصلخیز در حاشیه رودخانه و همچنین قابلیت دفاع طبیعی بالای آن اشاره نمود. انتخاب چنین مکانی، هم امکان حفاظت از شهر را در برابر یورشهای احتمالی فراهم می ساخت و هم با اقلیم نسبتاً معتدل کوهستانی، سکونت پذیری مناسبی را فراهم می آورد.
سازماندهی مسیرهای پیاده
در بافت تاریخی ماکو، به ویژه در محدوده بازار و محلات قدیمی، مسیرهای پیاده محور نقشی کلیدی دارند. این مسیرها اغلب باریک، پر پیچ و خم و هم راستا با توپوگرافی طبیعی زمین شکل گرفته اند. شیبهای طبیعی دره باعث شده اند مسیرها عمود بر رودخانه نباشند و به صورت منحنی هایی نرم و ارگانیک با تبعیت از پستی و بلندی زمین، سازمان یابند. مسیرهای پیاده اغلب به فضاهای عمومی مانند بازار، مسجد، حمام یا قهوه خانه ختم می شوند. این شبکه پیچیده ولی منسجم، ضمن تسهیل دسترسی، به تقویت تعاملات اجتماعی نیز کمک کرده است. به دلیل فشردگی بافت و اهمیت اقلیم، این مسیرها در تابستان سایه دار و در زمستان نسبتاً محفوظ هستند.
نقاط کانونی در منظر شهری ماکو
منظر شهری ماکو ترکیبی است از معماری سنتی، طبیعت کوهستانی و فضاهای عمومی کوچک مقیاس. نقاط کانونی اصلی در منظر شهر شامل قلعه ماکو (قلعه قبان)، مجموعه بازار تاریخی، پلهای قدیمی بر رودخانه زنگمار و مساجد جامع هستند. این عناصر، علاوه بر کارکردهای اقتصادی یا مذهبی، نقش مهمی در شکل گیری هویت بصری شهر دارند. قلعه که بر بلندی مشرف به شهر قرار گرفته، از فواصل دور قابل رؤیت است و نقش شاخص ترین عنصر منظر ماکو را ایفا می کند. در سطح محلی تر، بازار و فضاهای جمعی پیرامون آن به عنوان قلب تپنده شهر عمل می کنند.
نتیجه گیری
مکان یابی شهر ماکو، حاصل درکی عمیق از محیط طبیعی و ضرورتهای اجتماعی، اقتصادی و امنیتی زمان خود است. شهر نه تنها در دل طبیعت جای گرفته، بلکه با آن آشتی برقرار کرده و به نوعی استمرار طبیعی آن است. ساماندهی مسیرهای پیاده و تمرکز بر نقاط کانونی، نشان دهنده فهم منظری هوشمندانه و خلاقانه در ساختار شهری است. این شهر نمونه ای از توسعه مکان مند و پایدار در بستر طبیعی است که می تواند الهام بخش طراحی شهری معاصر نیز باشد.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر به استانهای آذربایجان شرقی و غربی در خرداد ماه ۱۴۰۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار و دکتر مهدی فاطمی تنظیم شده است.
