مقدمه
منظقه هورامان تخت در غرب استان کردستان ایران و در حد واسط شهرهای مریوان، سروآباد و پاوه واقع شده است. این منطقه نه تنها محل زندگی کردهای هورامی است بلکه به لحاظ جغرافیایی و اکولوژی نیز از دیگر نقاط استان کردستان متمایز است. این روستا با قدمتی 2500 ساله، در طی سالهای اخیر به عنوان مهمترین روستای نمونه گردشگری غرب کشور شناخته شده است. دلیل این انتخاب را می توان متاثر از آداب و رسوم، صنایع دستی، طبیعت و چشم اندازها، معماری مطبق همسو با اقلیم، مراسم باستانی و مذهبی (مراسم پیرشالیار) دانست.
هورامان تخت منطقه ای بسیار کوهستانی، خشن و به لحاظ جغرافیایی دارای موانع طبیعی متعددی است که زندگی ساکنان آن را کاملاً تحت تاثیر قرار داده است. با تمام این محدودیتها و سختیها، مردم هورامان با معماری خاص خود، تلاش بر هماهنگ سازی زندگی خود با محیط داشته اند. در چند سال اخیر تحولات بسیاری در این روستا رخ داده که هیچگونه همخوانی با بافت و هویت منطقه ندارد. هدف از این گزارش، بررسی تغییر و تحولات رخ داده در روستای هورامان تخت و همچنین تاثیرات آنها بر زندگی مردم و هویت روستا است.
مشکلات موجود در منطقه
همانطور که اشاره شد مردمان هورامان تخت با محدودیتها و مشکلاتی از قبیل فقدان زمین هموار برای کشاورزی، زمینهای باغی، مراتع کافی و نسبتاً مناسب جهت دامداری و فقر اقتصادی روبرو هستند. زندگی اکثر خانواده های هورامی به کشاورزی سطحی، باغداری خرده پا و دامداری محدود چند راس دام وابسته است که اینگونه مشاغل نیز به دلیل عدم حمایت شهرهای اطراف روستا در حال حاضر کفاف مخارج زندگی روستانشینان را نمی دهد و شغلهایی جدید برای کسب درآمد ایجاد می شوند که این تغییرات بر فرهنگ و ظاهر ارگانیک روستا، روش زندگی روستانشینان و هویت منطقه تاثیر گذاشته است.
شرح تغییرات ایجاد شده در روستای هورامان تخت
هورامان تخت به سبب معماری مطبق خود که توسط مردم روستا و با مصالح طبیعی با توجه به شرایط اقلیمی و کوهستانی منطقه ساخته شده، هر ساله گردشگران بسیاری را از سراسر ایران به خود جذب می کند. هم اکنون یکی از اصلی‌ترین جاذبه‌های روستا که معماری خاص منطقه بوده دچار مشکلاتی جدی شده است. به صورتی که آن معماری غنی به آپارتمانهای چند طبقه‌ای با اسکلت فلزی و بتنی تبدیل شده‌اند.
این تغییر و تحولات به مرور زمان چهره ارگانیک و همساز با محیط منطقه را تغییر داده و هویت هورامان تخت را از بین می برد. از دیگر موارد قابل توجه در منظر روستا، از بین رفتن خطوط ارگانیک بام‌ها است. خطوط بام با ریتم و قاعده‌ای مشخص در کنار هم قرار گرفته‌اند، در صورتی که با وجود ساختمان‌های آپارتمانی این خطوط ارگانیک کاملا از بین خواهند رفت. علاوه بر این، به دلیل نداشتن آگاهی برای رفاه اسکان گردشگران در روستا، خانه‌هایی به سبک خانه‌های شهری و به دور از حال و هوای روستایی ساخته شده است.
این مساله باعث از بین رفتن جذابیت و خاص بودن خانه‌های روستایی برای گردشگران می شود. دخالت ها و اشتباهات دیگر شهرداری هورامان تخت آسیب‌رسانی به مسیرهای ارتباطی درون روستا است. قرار دادن تاسیسات و کابل‌های برق و امکانات جدید در زمین، مسیرهایی که یکبار سنگ فرش شده اند را خراب کرده و با هزینه مضاعف از لحاظ نیروی کار و مصالح مرمت شده است. در صورتی که این اقدامات می توانست با برنامه‌یزی و شناخت پتانسیل های منطقه و با روشهای ارزان قیمت و بدون تخریب عملی شود.
تاثیر تغییرات موجود
هویت را می توان معادل معنی دانست و موجب تشخیص یک مکان و تمایز آن با مکانهای دیگر قلمداد نمود که محصول ارتباط متقابل و تجربه زندگی انسان در محیط است. توجه به این نکته ضروری است که هویت روستا زمانی برای مردم معنا دارد که روستانشینان احساس کنند روستا و محل سکونتشان متعلق به آنها است. در همین راستا با وجود ساخت و سازهای جدید در هورامان تخت، هویت منطقه از بین خواهد رفت و تعلق خاطر ساکنان به روستا به مرور زمان کمرنگ تر خواهد شد.
به علاوه این تغییرات ناخودآگاه سبک زندگی سنتی و اصیل هورامی ها را تحت تاثیر قرار خواهد داد، و این تحولات به مرور زمان باعث تغییر منظر روستا و جذابیتهای اصیل منطقه می شود، که نتیجه آن حضور کمتر گردشگران به این منطقه خواهد بود. یکی دیگر از تاثیرات بسیار مهم این تغییرات، از بین رفتن تصویر ذهنی نسلهای آینده است. شناخت انسان امروز از روستا با نسلهای آینده به واسطه تغییرات ایجاد شده متفاوت خواهد بود که در پی آن مهاجرت نسلهای آینده به شهر به دلیل نداشتن وابستگی به روستا اتفاق خواهد افتاد. در نهایت باید گفت تمام این تغییر و تحولات بیشتر به زیان و ضرر هویت روستا خواهد بود تا به سود روستانشینان.
نتیجه گیری
با توجه به مطالب گفته شده، سوالات زیر مطرح می شود:
- آیا تغییرات انجام شده در راستای بهبود روستا و خوشبختی روستانشینان بوده است یا خیر؟
- آیا درک و تصور روستانشینان از توسعه، همسو با ارزشها و هویت روستا خواهد بود؟
- آیا واگذاری تمام تغییرات به دست اهالی روستانشین اقدام صحیحی است؟ یا باید دستگاه نظارت متخصص بر فعالیتها باشد؟
- آیا گردشگرانی که به این منطقه سفر می کنند بیشتر در پی اصالت و زندگی روستایی هستند یا زندگی در آپارتمانهای شهری؟
- آیا در طول تغییرات و ساخت و سازهای جدید به منظر هورامان تخت توجه شده است؟
جواب سوالهای مطرح شده می تواند راهگشای بسیاری از مشکلات موجود در روستا باشد. این واقعیت نیز وجود دارد که مردم هورامان تخت این تغییرات را به وضوح می بینند، آنرا درک می کنند، همینطور با معماری گذشته خود نیز مقایسه کرده و هم اکنون به فعالیتهای خود ادامه می دهند. این نکته به این دلیل حائز اهمیت است که در اینگونه مناطق با سطح پایین دانش تخصصی ساکنان، قبل از هرگونه تغییر و تحول در زندگی و بافت روستا باید آموزشهای کلی به روستانشینان و مسئولین آن منطقه در رابطه با تاثیر این اقدامات داده شود تا از ارزشهای موجود در روستا چشم پوشی نشود.
همینطور وجود دستگاههای نظارت تخصصی بر اینگونه فعالیتها بسیار اهمیت دارد. امید است روستای هورامان تخت با برنامه‌ریزی صحیح و بلند مدت، بتواند هویت و منظر روستایی خود را حفظ کند تا هم به معاش و زندگی هورامی ها توجه شود و هم برای ساخت و سازهای جدید دستور العملی مشخص صادر شود.
منابع
- محمد پور، احمد و ایمان، محمد تقی. 1387. بازسازی معنایی پیامدهای تغییرات اقتصادی در منطقه اورامان تخت کردستان ایران: ارایه یک نظریه زمینه ای. فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال هفتم، شماره 28
- نگارستان، فرزین و تیموری، محمود و آتشین بار، محمد. تابستان 1389 تئوری منظر؛ رویکردی بر تداوم هویت در روند نوسازی شهری. مجله باغ نظر، شماره چهارده: 68-59
- هدایتی، صلاح. اورامان تخت؛ سرزمینی لایق دیدن. مجله گردشگری
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه شهید رجایی، دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به منطقه هورامانات در اردیبهشت ماه ۱۳۹۵ است که با راهنمایی اساتید حاضر در سفر تنظیم شده است.
