منظر راه در سایت‌های طبیعی جزایر هرمز و قشم

مقدمه

واژه “راه” در لغت نامه دهخدا به معنی جای عبور و جاده ای که جای عبور و مرور است، آمده است. فاصله بین دو نقطه که در آن می توان سیر کرد و مخفف آن “ره” است. (دهخدا 1377، ج 8: 11806) و در لغت نامه عمید “راه” به معنای محل عبور؛ گذرگاه؛ جاده یا هر جایی از زمین است که مردم از آنجا رفت ‌و آمد کنند. (فرهنگ لغت عمید، 1389) “منظر راه” درکی است که عامه مردم به واسطه تفسیر و توصیف نمادها و المانهای راه، از محیط طبیعی و یا مصنوع آن به دست می آورند. این نمادها و المانها می توانند شامل عناصر هدایت گری مانند ردیف درختان، تابلوهای هدایت کننده و یا انواع کفسازی و جدول و … باشند که منظر راه را تشکیل می دهند.
منظر راه در سایتهای طبیعی (سایتهایی که ساخته دست انسان نیستند و از عناصر طبیعی مانند کوه، درخت و … تشکیل شده اند) معمولاً به دو دسته تقسیم می شوند:
دسته اول راههایی هستند که بر اثر پاخور و تردد زیاد در آن به وجود آمده و از قبل طراحی نشده اند. این راهها با توجه به شیب و موانع موجود در این سایتها و بر اثر گذشت زمان به وجود آمده اند.

دسته دوم راههایی هستند که از قبل تعریف شده اند. بدین صورت که با عناصری مانند نوع کفسازی، جدول کشی و … مشخص شده اند. این عناصر غالباً از مصالح بومی همان محیط طبیعی هستند. این مداخلات برای ایجاد راهها به حداقل رسیده و با محیط سازگار هستند.

جزایر هرمز و قشم دارای سایتهای طبیعی و بکری هستند که کمترین مداخله در آنها صورت گرفته است. در این گزارش، منظر راه در سه نمونه مختلف با سه منظر راه متفاوت مورد بررسی قرار می گیرد.

دره ستارگان – جزیره قشم

ژئوپارک قشم دارای ده سایت ویژه است که از میان این سایتهای گردشگری، دره ستارگان بیشترین گردشگر را دارد. به همین دلیل هر برنامه‌ ای که قرار باشد برای کل ژئوسایتها در نظر بگیرند یک بار آنرا در این دره پیاده می کنند.( www.qeshmonline.com) به این صورت که قبل از ورود به سایت اصلی مکانهای طراحی شده برای استراحت، برپا کردن کیوسک نگهبانی و تابلوهای راهنمای هماهنگ با منطقه وجود دارد.

به علت رسیدگی بیشتر به این سایت، منظر راههای آن تعریف شده تر و مشخص تر است. به طوری که حاشیه راه با سنگهای منطقه مشخص شده و پله های آنرا با توجه به توپوگرافی سایت و با استفاده از مصالح موجود ایجاد کرده اند. علایم راهنمایی هم وجود دارد که کمی نامشخص ولی با استفاده از سنگ و منطبق با محیط ساخته شده است.

تنگه چاهکوه – جزیره قشم

تنگه چاهكوه يكي دیگر از جاذبه هاي ژئوپارك قشم است و تاكنون اقدامهايي در حد تاييد يونسكو در اين تنگه انجام شده است؛ مانند کشیدن راه از جاده اصلی به طول 4 کیلومتر، نصب تابلوهای راهنما، نصب نیمکت و سطل زباله و … . (www.irantraveller.ir) این سایت طبیعی بازدیدکنندگان کمتری نسبت به دره ستارگان دارد و اقدامات کمتر و سنجیده نشده ای در این سایت اعمال شده است.

منظر راه در این سایت، نسبتاً تعریف شده است. یکی از این عناصر مجاور مسیر، نیمکتهایی هستند که در مسیر رسیدن به تنگه خودنمایی می کنند. نیمکتهای سبز رنگی که هیچ تناسبی با منظر سایت ندارند و مانند یک عنصر الحاقی در سایت به نظر می رسند. به دلیل نبودن علائم راهنمایی و کفسازی مناسب، این نیمکتها به نوعی علائم راهنما نیز به حساب می آیند و نشان می دهند که راه را درست انتخاب کرده اید و انتهای این مسیر به مقصد منتهی خواهد شد.
از دیگر عناصر منظر راه، سنگهای موجود در این سایت است که به ایجاد یک منظر راه طبیعی کمک کرده است. این سنگها به سه گونه منظر راه را تشکیل داده اند: دسته اول برای تعریف راه در حاشیه آن قرار داده شده اند و در واقع طراحی شده اند. دسته دوم نوع قرارگیری طبیعی سنگها در سایت است که باعث ایجاد راه شده است و دسته سوم خود سنگها هستند که بخشی از مسیر را تشکیل می دهند. به عبارتی نوعی کفسازی سنگی را ایجاد کرده اند. (تصویر 6)

دره مجسمه – جزیره هرمز

یکی از سایتهای بکر و نسبتاً دست نخورده، دره مجسمه هاست. به دلیل رفت و آمد کمتر توریستها به این منطقه، این سایت طبیعی تقریباً بکر و دست نخورده باقی مانده است. منظر راه در این سایت کاملاً تعریف نشده است. به طوری که تشخیص وجود چنین منظر چشم نوازی در انتهای این مسیر کاملاً غیر منتظره است. تمام مسیر با شنهای بلورین پر شده است. هیچ تابلوی راهنمایی مبنی بر وجود چنین سایتی وجود ندارد و بدون وجود یک راهنما امکان تشخیص وجود چنین مکانی بسیار سخت است.

جمع بندی و پیشنهادات

در صورت نیاز به مداخله در سایتهای طبیعی و بکر، باید کاملاً محتاط بود تا منظر نامطلوب و زشتی ایجاد نشود و طبیعت بکر آن زیر سوال نرود. در بین نمونه های بررسی شده نقاط قوت و ضعفی وجود داشت که با تغییرات اندکی می توان منظر این سایتها را مطلوبتر نمود و ضعف آنها را برطرف کرد. پیشنهاداتی که در این زمینه می توان ارائه نمود به شرح زیر است:

استفاده از مبلمان و عناصر مناسب و هماهنگ با محیط طبیعی
در دره ستارگان محلی برای استراحت در داخل سایت وجود ندارد ولی سایبانهایی در خارج از سایت قرار دارد (تصویر 3) که به علت چوبی بودن آن، هماهنگ با محیط و منظر سایت است. می توان از سنگهای موجود در سایت برای نشستن در بین راه استفاده کرد با این شرط که در محل درستی قرار گرفته و ساماندهی شوند تا محل استراحتی برای بازدیدکنندگان باشد و منظر راه مطلوبی را ایجاد کند. در منظر راه این سایت، وجود سطل زباله ضروری است. به علت وجود بازدیدکنندگان زیاد از این سایت، امکان آلوده شدن محیط با زباله های گردشگران بسیار زیاد است. هر چند در این سایت سطل زباله وجود دارد ولی در جای نامناسبی تعبیه شده است. این مبلمانها حتماً باید در بین راه قرار بگیرند تا هم در دید باشند و هم دسترسی به آنها مناسب باشد.

در تنگه چاهکوه وجود مبلمان نامناسب منظر راه را مغشوش کرده است(تصویر 5). نیمکتهای موجود در مسیر را می توان از جنس و رنگ مناسب محیط انتخاب کرد تا هماهنگ با سایت و مخصوص به این منطقه باشد. زیرا از این دست مبلمانها می توان در هر نقطه ای از ایران استفاده کرد و هویتی ندارد. ولی محل استقرار نیمکتها عموماً در زیر درختان پر سایه بود که بسیار مناسب است. عدم وجود سطل زباله از کاستی های این سایت است.

استفاده از تابلوهای راهنما برای معرفی و هدایت در راه
در تنگه چاهکوه علائمی برای هدایت گردشگران به سمت تنگه وجود ندارد و این امر گردشگران را دچار سردرگمی می کند. تنها علامت آن در جاده برای تردد ماشینها است.(تصویر 5) وجود تابلوهای راهنما در بین راه به طوری که در معرض دید و هماهنگ با محیط باشد – مانند دره ستارگان – بسیار ضروری است.
در دره مجسمه ها وجود تابلوهای راهنما برای معرفی سایت و وجود صخره هایی به ارتفاع 40 متر در کنار ساحل ضروری است. هیچ تابلوی راهنمایی مبنی بر وجود چنین سایتی وجود ندارد و وجود چنین ساحل مرتفعی در پشت صخره های مجسمه ای بسیار ناگهانی غافلگیر کننده است و ممکن است که گردشگران به علت نبود راهنما دیدن این منظر بدیع را از دست بدهند. (تصویر 7)

تعریف و تفکیک راهها
به علت بکر بودن هر سه این سایتها، مداخله بیش از حد در آنها جایز نیست. حتی دیده شد که گردشگرانی برای بازدید دره چاهکوه کفشهای خود را در آوردند و برای داشتن حس بهتر بدون کفش به راه خود ادامه دادند. پس در تعریف منظر راه در این دست سایتها باید با دقت عمل کرد و حداقل مداخلات را داشت و تا جای ممکن از عناصر طبیعی موجود در سایت بهره گرفت. در دو سایت دره ستارگان و تنگه چاهکوه این امر به درستی اعمال شده است. (تصاویر 4 و 6) ولی در دره مجسمه ها راه کاملاً نامشخص است و اصلاً هدایت کننده نیست. در این سایت نیز می توان با عناصر موجود در سایت مانند سنگ، شن و …. منظر راه را مشخص تر و قابل تفکیک کرد.

منابع

• براتی، ناصر؛ زرین قلم، فرزاد. 1392. بازشناسی مفهوم «راه» از دیدگاه یک جهانِ زبانی‌ ـ فرهنگی با تأکید بر واژه‌های حوزة معناییِ «فضاهای ارتباطی» در زبان فارسی، مجله باغ نظر، شماره 24، صفحه 105-116
• دهخدا، علی اکبر. لغتنامه دهخدا. دوره پانزده جلدی. چاپ دوم از دوره جدید. تهران : انتشارات دانشگاه تهران، 1377
• شعبانیان، سارا؛ صالح زاده، صنم. 1389. نگاه منظرین به جاده های کویری ایران در جاده قم – کاشان. نشریه اینترنتی منظر، شماره 63
• عمید، حسن. فرهنگ عمید (سه جلدی). چاپ دهم. تهران: انتشارات امیرکبیر، 1384