مقدمه
با وجود آنکه عموم مردم در ایران پیرو دین اسلام هستند، می توان گفت که هر یک از آنها، در شهرهای مختلف، مناسک و فعالیتهای مذهبی را به شکل خاص خود انجام می دهند. با این حال، تجارب مشترک و ارزشهای مشابه در دین اسلام باعث شده است تا مردم ادراک معنوی و مذهبی مشابهی را تجربه نمایند. اما تجربه مذهبی اقلیت های دینی در ایران با عموم مردم که پیرو دین اسلام هستند، متفاوت است.
در نتیجه، این تجربه متفاوت در گردشگری فضاهای مذهبی اقلیت های دینی، چالشهایی را به وجود می آورد که در ادامه به آنها پرداخته می شود. سوال اصلی آن است که ادراک معنوی افراد با دینهای مختلف در منظرهای مذهبی مانند کلیسای سنت استپانوس و تادائوس مقدس تا چه میزان مورد توجه قرارگرفته و چگونه می توان با حفظ ارزشهای منظر مذهبی، ادراک معنوی مخاطبان غیر مسیحی را نیز درگیر نمود؟
مبانی نظری
منظر به عنوان ادراک کلی انسانها از یک فضا، شامل درک و تجربه معنویت در فضا نیز می شود. ادراک معنوی نیز در فضاهای معماری تنها محدود به کالبد در نظر گرفته نمی شود؛ چرا که مواردی مانند صدا، مناسک، بو، رفتارهای جمعی، نمادها و نشانه‌ها از جمله عناصری هستند که احساس معنویت را در گردشگر تقویت می‌نمایند.
این در حالی است که عناصر ذکر شده در ادراک مخاطبانی که از یک مذهب هستند و پیشینه فرهنگی مشابهی از تجربه معنوی در فضاهای مذهبی خود دارند، باعث می‌گردد تا هنگام برخورد با عناصر یاد شده، به دلیل وجود برخوردهای پیشین و خاطرات جمعی، درک معنوی از یک فضای مذهبی به سادگی در ذهنشان شکل بگیرد. اما این تجربه و جس معنویت برای سایر افراد با مذاهب مختلف با چالش هایی همراه است. اما می توان با توجه به مواردی مانند صدا، بو، مناسک مذهبی و … زمینه ای را برای درک معنویت افراد با مذاهب مختلف فراهم نمود.
مشاهدات میدانی
در طی سفر به شمال غرب کشور، بازدید از دو کلیسای سنت استپانوس و تادائوس مقدس که هر یک از آنها، تجربه ای متفاوت از گردشگری مذهبی را برای گردشگران به ارمغان می آورند، صورت پذیرفت. فضای کلیسای سنت استپانوس، به شکل موزه و تنها به عنوان کالبدی برای تماشا و عکس گرفتن گردشگران از آن در آمده است. ازدحام گردشگران غیر مسیحی باعث ایجاد آلودگی صوتی در این کلیسا و عدم احترام بازدیدکنندگان به ارزشهای معنوی منظر کلیسا، باعث تقدس زدایی این بنای مذهبی شده است.
این در حالی است که بازدید از کلیسای تادائوس مقدس تجربه‌ای متفاوت از فضای مقدس کلیسا را به همراه داشت؛ تعداد محدود بازدیدکنندگان، سکوت بیشتر در فضای کلیسا، عدم وجود فضاهای تفریحی در اطراف بنا و احترام به کارکرد کلیسا از جمله مواردی هستند که باعث حفظ عناصر منظرین مذهبی در این کلیسا شده اند.
روشن کردن شمع در فضای داخلی این دو کلیسا از جمله مواردی است که می تواند تجربه و ادراک معنوی را در گردشگران ایجاد کند. اما به دلیل حضور گسترده گردشگران، به ویژه در کلیسای سنت استپانوس، از اثر مقدس این عمل مذهبی تا حد زیادی کاسته شده بود. همچنین سایر عناصر مانند صدا، بو و مناسک مذهبی نیز در این دو کلیسا کمتر توجه گردشگران را به خود جلب می‌کرد.
نتیجه گیری
با توجه به آنکه تجربه مذهبی و معنوی افراد با مذاهب گوناگون در درک فضاهای مقدس ادیان دارای محدودیت هایی است، اما می توان با استفاده و مدیریت عناصر شکل دهنده منظرهای مذهبی، امکان خوانش این عناصر را برای بازدیدکنندگان فراهم آورد. نکته مهم در بازدیدهای صورت گرفته، اهمیت تعداد حضور بازدیدکنندگان در کلیسا به صورت همزمان است؛ چرا که ورود تعداد زیاد گردشگران در چنین فضاهایی، به خوانایی معنوی و قداست فضا خدشه وارد می نماید. در نهایت، ابتدا بایستی به ادراک معنوی هم کیشان در منظرهای مذهبی و عناصر آن، به ویژه عناصر غیرملموس مانند صدا، بو و فعالیتهای جمعی اهمیت داد تا امکان خوانایی برای دیگر بازدیدکنندگان نیز فراهم گردد.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر به استانهای آذربایجان شرقی و غربی در خرداد ماه ۱۴۰۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار و دکتر مهدی فاطمی تنظیم شده است.
