مقدمه
عناصر عینی متعددی در شهر وجود دارد که موجب خوانایی و درک منظر شهر توسط شهروندان می شود. عناصری که در طول تاریخ به وجود آمده اند و در ذهن شهروندان تصویر یافته اند و با خاطراتشان پیوند خورده اند.گاه این عناصر شهری به واسطه ویژگیهای کالبدی و وجوه اجتماعی تبدیل به یکی از معیارهای خوانایی، شناخت، ادراک و حتی تمایز شهر می شوند که به عنوان نشانه در شهر نقش ایفا می کنند و گاه عناصر شهری نه به عنوان نشانه بلکه با همنشینی و تعامل آنها با محیط و شهروندان، تصویر ذهنی از شهر و هویت آن را شکل می دهند. نخل در شهر یزد از جمله عناصری است که در فضاهای باز عمومی قرار گرفته است و حضورش تبدیل به ویژگی مشترک این فضاها شده است. این عنصر شهری که ریشه در اعتقادات مذهبی و آیینی مردم دارد؛ چوب بستی عظیم است به فرم برگ درخت، با آنکه شباهتی به درخت خرما ندارد، آن را به این اسم می نامند. یزدی ها رسم دارند که در ایام سوگواری امام حسین (ع) بر نخل پارچه می پوشانند و مراسم نخل گردانی را اجرا می کنند. حال آنچه مورد سوال قرار می گیرد این است که:
- دلیل قرارگیری نخل در مراکز محله چیست؟
- آیا می توان مراکز محله را با حضور نخل ها شناسایی کرد؟
- آیا نخل، نقش یک عنصر منظرین را دارد که عامل تبدیل فضا شهری به یک فضای جمعی است؟
اینها سوالاتی هستند که این گزارش با بیان تجربی خود راجع به این نمونه‌ها، به دنبال راهی به سوی پاسخ دادن به آنها است.
نقش عنصر نخل در منظر شهری
عنصر نخل که در فضاهای باز شهری قرار گرفته است، به نظر می رسد که نقشی در خوانایی شهر ندارد، اما می توان گفت که عوامل متعددی باعث می شود این المان تاثیر بر درک و شناخت منظر آئینی این شهر داشته باشد. از جمله این عوامل فرم ظاهری آن است. شاید بتوان حدس زد آنچه سبب شده تا این المان برخلاف نامش به فرم درخت سرو ساخته شود، تقدس آن در میان ایرانیان باستان و پس از آن بوده تا آنجا که نمادی به فرم این درخت ساخته شد که در اکثر فضاهای باز عمومی این شهر قرار گرفته است و نقش مهمی را در مراسم آئینی مذهبی ایفا می کند. آنچه حائز اهمیت است، این نکته است که با گذشت دوره های تاریخی و تغییر شیوه زندگی، این عنصر همچنان نقش پررنگی در مراسمات جمعی مردم دارد. به همین دلیل می توان گفت که این عنصر شهری به واسظه ویژگیهای عینی – ذهنی خود در طول تاریخ تصویر ذهنی را ایجاد کرده و تاثیر بر مفهوم منظر آئینی و هویت مندی این شهر دارد.
آیا نخل به عنوان یک عنصر منظرین، عامل تبدیل فضا عمومی به فضای جمعی است؟
فضاهای باز در شهر در مقابل توده ها قرار می گیرند و موجب درک بهتر توده های شهری می شوند. این فضاها خود به عنوان عناصری تاثیرگذار در شهر ایفای نقش می کنند. ویژگی فضاهای باز شهری به واسطه نوع ارتباط و تعامل آنها با مردم و تاثیر آن در برقراری نوع ارتباط مردم با هم، متمایز است. به همین ترتیب، علاوه بر مولفه های عینی، آنچه فضای عمومی که متعلق به عموم مردم است را به یک فضای جمعی که علاوه بر عمومیتش، بستری برای فعالیتهای مردمی است، تبدیل می کند؛ ارتباط و تعامل جمعی از مردم در آن فضاها و اهداف مشترک آنهاست.
نخل یکی از مولفه های عینی است که در عرصه های محلی و یا شهری قرار دارد که به واسطه فرم متمایز آن از سایر عناصر در شهر و نقش آن در مراسمات جمعی مردم، خودنمایی می کند. اما علاوه بر نخل چوبی، مولفه های عینی – ذهنی متعددی در کنار هم قرار گرفته اند و ساختار فضاهای باز یزد را شکل داده اند که بستری مناسب برای حضور مردم و مجموعه ایی از فعالیتها و عملکردهای جمعی با اهداف مشترک است. به همین دلیل می توان نتیجه گرفت که تنها حضور نخل موجب تبدیل فضای عمومی به فضای جمعی نمی شود؛ بلکه همنشینی مولفه های عینی – ذهنی متعددی موجب شده فضاهای عمومی، هویت جمعی داشته باشند و با استمرار فعالیتهای اجتماعی مردم به عنوان فضایی پویا و جمعی ایفای نقش بکند.
دلیل قرارگیری نخل در فضای باز عمومی
در بافت سنتی یزد، فضاهای باز و محل هایی برای دور هم جمع شدن های رهگذران و محلی برای مکث وجود دارد. این فضای مکث، گاه میدانگاهی در محله بوده و گاه فضایی باز در مقیاس شهر که افراد برای تبادل نظر در آنجا حضور پیدا می کرده اند. فضاهای باز عمومی در شهر و محلات، نقاط کانونی اجتماعی و عمومی ترین عرصه ها محسوب می شوند و مردم برای اهداف معنوی و اجتماعی نیز در آنجا حضور می یابند. به نظر می رسد با وجود استقرار فضاهایی مانند بازارچه، مسجد، تکیه، مدرسه و سایر فضاهای خدماتی در اطراف فضای جمعی شهر، فعالیتهای اوقات فراغت با برنامه های جاری زندگی مانوس هستند. نخل نیز مولفه عینی است که در گردهمایی های مردمی نقش دارد به همین دلیل این عنصر در این عرصه ها که در تمام ساعات شبانه روز متعلق به عموم است و همچنین بستری مناسب برای حضور و گردهمایی مردم قرار گرفته است.
شناسایی مرکز محلات از طریق نخل
محلات در ساختار شهر، فضایی متراکم اند که در درجه اول دارای کاربری های مسکونی و سپس دارای کاربری های دیگر مانند تجاری اداری و … هستند. محله از معاشرت و روابط محکم همسایگی میان گروهی از مردم به وجود می آید. بدین ترتیب مرکز محله فضایی است که گروهی از مردم برای فعالیتهای جمعی – اجتماعی خود در آن حضور می یابند و اهالی آن به موجب فعالیتهای خود با یکدیگر و همچنین با محیط اطراف خود در ارتباط هستند.
حضور نخل در عرصه های عمومی شهر نه به عنوان نشانه، بلکه به عنوان عنصری شاخص به لحاظ فرم و یکی از عوامل تاثیرگذار بر شکل گیری هویت فضاهای جمعی است. این عنصر به واسطه عینیت خود، شان نمادین پیدا کرده است و توسط مردم درک می شود و با ایجاد تصویر ذهنی در فضاهای باز عمومی یزد می توان عرصه هایی که به مثابه مرکز محله است را شناسایی کرد.
| * مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی گروه معماری منظر دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، به استان یزد در آبان ماه ۱۳۹۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است. |
منابع
- سلطانی، لیلا – ۱۳۸۸ – نقش نشانه ها در مدیریت منظر شهری – منظر – ۷۴ تا ۷۵
- معصومی سلمان – احیای محلات شهری، نهاد توسعه تهران – ویژه نامه شماره 5 – 42 تا 43
- منصوری، سید امیر – ۱۳۸۹ – منظر شهری، کنترل امر کیفی با مولفه های کمی – منظر – ۶ تا ۷
