فضای باز شهری، به عنوان عرصه تجمع انسانها، پویایی فعالیتها و رفتارها و در یک کلام، به عنوان محلی برای رویدادهای مختلف عمل می نماید. رویدادهایی که در گذشته حادث شده و در خاطرات جمعی و فردی ثبت می شوند، وقایعی که در حال حاضر در زندگی روزمره شهروندان نقش ایفا کرده و همچنین امیال و توقعات آنها از آن مکان را برای بهبود زندگی جمعی اش برآورده می کند.
میدان و تکیه امیرچخماق یزد و میدان شاه ولی تفت هر دو از این دست فضا هستند که از حیث فرم ظاهری و کالبد و نیز اهمیت و موقعیتشان در شهر بسیار شبیه به هم عمل می کنند. هر دوی آنها در جوار بازارهای سنتی و نقطه عطفی در شهر محسوب می شوند و نقش پر رنگی در تجمعات مردمی و مذهبی (خصوصاً در ایام محرم) ایفا می کنند.
با این وجود، معمولاً فرد در هر یک از این دو فضا حس متفاوتی را تجربه می کند. به زبان ساده می توان گفت که در میدان شاه ولی تفت در عین پویایی فضا، آرامشی نهفته است که از حضور مردمش ناشی می شود. اما حضور مردم چیزی نیست که به میدان تزریق شده باشد، بلکه بخشی از وجود آن است.
میدان در نقش فضای جمعی نه فلکه ترددی
شاید بتوان تأثیرگذارترین دلیل تفاوت دو میدان را پیاده مدار بودن میدان شاه ولی و در مقابل آن واقع شدن میدان امیرچخماق در میان مسیرهای پرتردد سواره دانست که سبب شده تا این میدان بیشتر در نقش فلکه ظاهر شود و رفت و آمد پیاده به داخل آن به سختی صورت گیرد.
نظم کالبدی و غیرکالبدی
حرکت سواره در حاشیه میدان امیرچخماق سبب شده تا شلوغی و بی نظمی اطراف در ساعات پرتردد، در بیننده حس ناخوشایدنی ایجاد کند. در میان انبوهی از وسایل نقلیه و فضاهای تجاری اطراف که به مرور زمان شکل سنتی خود را از دست داده اند، نوعی بی نظمی در کالبد میدان نیز مشاهده می شود، در واقع نه خود میدان، بلکه بازوهای الحاقی ساخته شده در دوطرف آن که حتی ساده ترین تناسبات و سلسله مراتب موجود در کالبد اصلی میدان را نادیده گرفته است.
عدم پویایی به دلیل عدم محصوریت و ایزوله نکردن میدان
عامل دیگری که حضور مردم را در میدان امیرچخماق کمرنگ نموده، همین جداره های دو طرف میدان است که مانعی میان میدان و دانه های تجاری اطراف گردیده که به لحاظ بصری میدان را محصور و از بطن بازار جدا ساخته است. در صورتی که در گذشته کالبد بازار جداره میدان را تشکیل می داد و این امر خود حضور بیشتر مردم را به همراه داشت. به طوری که می توانیم تأثیر این موضوع را در میدان شاه ولی به خوبی مشاهده کنیم، یعنی بازار و حضور مردم است که در حفظ بقا و سرزندگی آن نقش پررنگی ایفا می کند.
درسهای میدان شاه ولی برای میدان امیرچخماق
با این توضیحات می توان به این نتیجه رسید که پیاده مدار بودن و سهولت حضور افراد در میدان، می تواند بیشترین تاثیر را بر ابعاد مختلف کارکردی میدان داشته باشد. به طوری که میدان شاه ولی توانسته است با کمی عقب کشیدن از بر خیابان، عرصه ای ایجاد کند که حضور وسایل نقلیه و شلوغی ناشی از آن را در اطراف خود به حداقل برساند (امید است که با اقداماتی در آینده، از پارک کردن خودروها در عرصه میدان ممانعت شود و حضور آنها کاملاً حذف گردد.)
با وجود این عقب نشستگی، میدان به دلیل قرارگیری در بطن بازار، همچنان پویایی خود را حفظ کرده و توانسته نقش خود را به عنوان فضای باز جمعی به خوبی ایفا کند و همچنین نقطه عطف مهمی در شهر باشد. در کل می توان گفت مفهوم میدان نه در شکل و کالبد، بلکه بر اساس حضور سیال عابران شکل می گیرد و هر امری که این حضور را مختل کند به سرزندگی و حیات آن لطمه وارد می آورد.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی گروه معماری منظر دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، به استان یزد در آبان ماه ۱۳۹۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
