بام مفهومی نو و جدید در معماری ایرانی نیست و استفاده از آن، سنتی دیر آشنا نزد ایرانیان است. در این نوشتار، بامهای کویری به خصوص بامهای شهر تفت مورد توجه قرار می گیرد، زندگی پویای میدان شهر و دسترسی آسان از این میدان به بام بافت بررسی می شود و نمونه ای موردی از احیای یک شهر در دانمارک با بافتی متراکم، همچون تفت، که در آن بام به مثابه فضایی شهری است، معرفی می شود .
مفهوم فضای شهری
فضای شهری، فضای خالی میان ساختمانها نیست بلکه مفهومی است در برگیرنده محیط کالبدی، فعالیتها، رویدادها و روابط میان آنها. نقش فضای شهری گاه مثبت، گاه منفی، گاه پر رنگ و گاه کم رنگ است. پاسخ گویی به نیازهای اجتماعی انسان و تامین فرصت های لازم، مستلزم وجود فضا و قرارگاه کالبدی است و فضاهای عمومی شهری ظرفیتی عظیم در پاسخ به این جنبه از حیات انسان در جوامع شهری هستند.
با حضور پیوسته و مستمر افراد در سنین مختلف و اوقات متفاوتی از روز فضای شهری تبدیل به یک فضای جمعی خواهد شد که عامل مهمی در سلامت روانی و اجتماعی ما محسوب می شود.
تفاوت بامها
مرور اجمالی بر تجربیات معماری و شهرسازی گذشته و رویکرد معاصر نشان داده، استفاده از بام در سه حیطه خصوصی، جمعی و شهری میسر بوده است.
بامهای خصوصی: استفاده از بام در مقیاس معماری و به صورت مالکیت خصوصی در گذشته بسیار رواج داشت. بام خانه ها به جز محل جمع شدن اعضای خانواده، گاه محل انجام فعالیتی خاص نیز بود. اکنون در شهرها و در میان آسمانخراشها، حس بام خصوصی نیز از بین رفته است.
بامهای جمعی: بامهایی که چندین خانه از آن بهره مند می شوند و فضاها و امکاناتی برای تجمع ساکنین یک مجتمع یا آپارتمان فراهم می کند. بی شک مثال خوبی از این نمونه، مجموعه مسکونی مارسی طراحی لوکوربوزیه است که در بام نیمه پوشیده فضاهایی همچون سالن ژیمناستیک، استخر، سکو تئاتر و … در نظر گرفته بود.
بام شهری: بام شهری در واقع بام یک بافت شهری است که در اثر پیوستگی بامها ایجاد می شود و فضای یکپارچه ای را برای شکل دادن به فعالیتهای شهری فراهم می آورد. نمونه احیاء شده این شکل از بام توسط تیم طراحی plot در کپنهاگ دانمارک اجرا شده است. (شاهچراغی، ۱۳۸۵)
گرچه بامها در معماری ایران بیشتر خصوصی بوده اند اما هانری کُربَن در کتاب “اصفهان، تصویر بهشت” مقوله بام را در مقیاس شهری عنوان می کند. او شهر را در سه سطح معرفی می کند که سطح نخست آن، سطوح به هم پیوسطه بامهاست، سطح دوم، گذرها و میادین که آنها را فرورفتگی های شهر می نامد و سطح سوم، عناصر شاخص که سقف عمومی شهر را می شکافد. (کربن، 1377)
بام شهری نیاز بافتهای متراکم
نیاز به فضاهای جدید همواره در مراکز شهرها و به خصوص در بافتهای تاریخی احساس می شود و پارادوکس ایجاد می کند، چرا که از یک سو ساختار چنین مناطقی از شهر، به لحاظ کالبدی و فضاهای باز عمومی، دارای محدودیت است و از سوی دیگر نیاز به فضاهای باز شهری در بافتهای تاریخی متراکم به شدت حس می شود. از سویی دیگر به طور کلی تراکم جمعیت شهری در اینگونه از مناطق شهر بیشتر است که این مطلب خود سبب تشدید این موضوع می شود .
گروه طراحی plot در شهر کپنهاگ در دانمارک در بافتی متراکم، برای جلوگیری از تبدیل این بافت به موزه تاریخی و برای اینکه حیاتی دوباره به آن بخشند، به دنبال ایجاد فضای شهری جدید به کمک ایده بام، آن را طراحی کردند.
این گروه، بامهای آن منطقه از بافت را به هم متصل کرده و فضاهایی همچون فضاهای نمایش، گردهمایی مراسم و جشن ها ایجاد کردند. آنها این بام متصل را “میدان مرتفع” نامیده و دسترسی مترو را برای این میدان در نظر گرفتند.
بام تفت در خدمت فضای شهری و جمعی
بافت متراکم و تاریخی تفت، با گشودگی های کم و نیاز روز افزون جمعیت رو به رو است. در جهت ایجاد بام شهری و میدانی در ارتفاع، سه عامل اتصال بامها، دسترسی به بام و گردهمایی مردم در بام (هر چند کم رنگ و منحصر به مراسم ها) ضروری است.
گرچه خانه های کویری درونگرا بوده اند اما بامهایی یکپارچه و پیوسته دارند که حتی گذرها فواصلی میان آنها ایجاد نمی کنند و طاق کوچه ها، بامها را به هم متصل ساخته اند که این حالت از خصوصی بودن آنهامی کاهد (برعکس مناطق گرم و معتدل کشور که بامها حیاط شبانه خانه ها محسوب می شوند) و شرایط اولیه ایجاد بام شهری را فراهم می کند.
دسترسی به بام بافت حوالی میدان به آسانی صورت می گیرد و تعدد دسترسی ها گویای استفاده از بام در این بافت است و همچنین امنیت موجود و نظارت اهالی، خود به دسترسی قشرهای مختلف جامعه در ساعات متفاوتی از شبانه روز و تبدیل بام به فضای پویای شهری کمک می کند.
همانگونه که در ایام عزاداری حسینی و یا جشن ها، گروه های مردم در گذرها و میدان شهر برای اجرا و نمایش مراسم حضور می یابند، بام بافت اطراف میادین را نیز از تجمع خالی نمی گذارند. این موضوع به جذب جمعیت و تقویت حضور در فضا کمک می کند و برگزاری مراسم، خاطره ای جمعی برای ساکنین و بازدیدکننده ها ایجاد می کند. ایجاد فضاهای جمعی و تجربه این فضاها به سرزندگی شهر کمک می کند و همچنین برای داشتن فضایی جمعی در بافتهای متراکم تاریخی، استفاده از بامهای پیوسته می تواند راه حل مناسبی در جهت حفاظت از بافت تاریخی و استمرار حیات اجتماعی در آنها باشد.
| * مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی گروه معماری منظر دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، به استان یزد در آبان ماه ۱۳۹۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است. |
منابع
- دانشپور، سید عبدالهادی؛ چرخچیان، مریم – 1386 – فضاهای عمومی و عوامل موثر بر حیات جمعی – باغ نظر
- کربن، هانری – 1377 – اصفهان تصویر بهشت – ترجمه جمشید ارجمند – نشر فراوان
- شاهچراغی، آزاده – 1385 – بام به مثابه فضای شهری – فصلنامه معماری و شهرسازی
