مقدمه
منظر شهری پدیده ای عینی – ذهنی است که ابعاد آن در ترکیب با یکدیگر، ماهیتی واحد و یکپارچه را شکل داده اند. عناصر عینی سازنده منظر شهر متکثر هستند و ادراک و تفسیر شهروندان از این عناصر منجر به شکل گیری تصویر ذهنی آنان از شهر شده و در نهایت منظر شهر را رقم می زند.
بدین سبب است که عینیت و ذهنیت را در منظر شهر نمی توان منفک و مستقل از یکدیگر دانست. این عناصر منظرین مانند بادگیرها گاه در قالب نشانه در شهر مطرح شده و در خوانش و قرائت منظر شهر به خدمت گرفته می شوند و گاه بی آنکه از شخصیت نشانه ای برخوردار باشند، در شکل گیری هویت شهر و همچنین تصویر ذهنی شهروندان سهیم هستند و نقش موثری ایفا می کنند. شهر یزد نظامی است متشکل از عناصر منظرین، همچون مناره های مسجد، رنگ خاکی شهر، بادگیرها و … که با کنار هم نشستن، معنا یافته و منظر این شهر را شکل می دهند.
بادگیرها در این نظام، عناصری متعدد هستند که تصور شهر یزد بدون آنان ممکن نیست و تصویر شهر برای شهروندان با این عناصر گره خورده است. اما برخلاف تصور، بادگیرها بی آنکه همچون عناصر عمودی دیگر در شهرها (منارها)، به عنوان نشانه های شهری شناخته شوند در شکل گیری هویت و تصویر منظر یزد نقش دارند. این عناصر علی رغم اینکه در خوانایی شهر نقشی ایفا نمی کنند، لایه ای مهم در ادراک آن محسوب می شوند و بر چهره و شخصیت شهر تاثیرگذارند. (تصویر 1) اما سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که این امر چگونه ممکن است؟
بادگیر، عنصری موثر در کالبد شهر
در بررسی نقش بادگیرها در منظر یزد، بعد کالبدی، به جهت حضور پر رنگ آنها در کالبد شهر، از ابعاد مهم و تاثیرگذار است. بادگیرها در شهر یزد، عناصری متعددند که علاوه بر تامین نیازهای اقلیمی و پاسخگویی به آب و هوای گرم و خشک شهر، در مقیاس شهر مطرح می شوند.
کاربرد بادگیرها در ساختمانهایی با کاربری های مختلف، از جمله منازل، کوشک ها، آب انبارها و …، به دلیل پاسخگویی به شرایط اقلیمی شهر، منجر به تعدد آنها شده است، به طوری که می توان گفت یزد، در بین شهرهای مناطق گرم و خشک و گرم و مرطوب، دارای متنوع ترین بادگیرها است. همچنین در بعد زیباشناسی، عواملی چون رنگ، بافت و تزیینات مطرح می شوند که انتخاب آنها در هماهنگی کامل با کالبد شهر، بادگیرها را به کمال با شهر پیوند زده است.
بادگیر به مثابه عنصری هویت بخش
بادگیرها در یزد عملکرد نشانه ای نداشته و نقشی در خوانایی شهر ایفا نمی کنند اما در ابعاد معنایی و بصری، تاثیر عمده ای بر مفهوم منظر شهر یزد دارند. در واقع بادگیرها علاوه بر حضور موثر در کالبد شهر، واجد بار معنایی و بصری نیز هستند.
در بررسی بعد معنایی، شاخص ارتفاع مطرح است چرا که بادگیرها به دلیل ارتفاع گرفتن نسبت به بافت اطراف خود، دارای تضاد با زمینه کلی شهر بوده و با وجود اینکه به دلیل متعدد بودن، نمی توانند شخصیت نشانه ای داشته باشند اما در هویت بخشی به بافت شهر و معرفی آن موثرند. به علاوه، بادگیرها با حضور جدی در کریدورهای مختلف دید و همچنین خط آسمان شهر، از بار بصری بالایی برخوردار شده اند (تصویر 2).
ارتباط بین بادگیرها نیز نظام بصری مطلوبی در شهر ایجاد کرده که از تمام عرصه ها و محورهای دید در شهر، قابل رویت است (تصویر 3). بنابراین می توان چنین گفت که همنشینی این ابعاد موجب شده تصویر شهر یزد با بادگیرها گره بخورد و توسط این عناصر معرفی شود.
جمع بندی
بادگیرها عناصری هویت بخش در منظر شهر یزد هستند و به عنوان یکی از ویژگی های این شهر شناخته می شوند؛ به گونه ای که در تصویرسازی ها و ثبت تصاویر مربوط به این شهر، همواره به عنوان جزئی جدانشدنی از بافت شهر حضور دارند. بادگیرها در یزد، عناصری متعددند و به دلیل این تعدد، شاخص و متمایز از یکدیگر نیستند و برخلاف اغلب عناصر عمودی مرتفع در شهرها، نمی توانند کارکرد نشانه ای داشته باشند.
اما همین ویژگی (تعدد) موجب شده بادگیرها در دیدهای مختلف شهر حضوری پررنگ داشته و دارای کارکرد بصری و هویتی باشند. به علاوه هماهنگی کالبد آنها با بافت شهر نیز آنها را به عنصری زیباشناسانه برای شهر بدل کرده است. بدین گونه می توان گفت با اینکه بادگیرها نشانه های شهری نیستند اما، با توجه به اینکه منظر شهر حاصل درک شهروندان از شهر است و بادگیرها لایه ای قوی در ادراک شهر هستند، منظر شهری یزد را نمی توان بدون بادگیرها تصور کرد و باید آنها را عناصری موثر در فهم منظر شهر یزد دانست.
منابع
- سلطانی، لیلا. 1388. نقش نشانه ها در مدیریت منظر شهر. نشریه منظر، شماره 3. صص 74-75
- نوروزی طلب، علیرضا. 1389. هرمنوتیک منظر شهر، قرائت منظر شهر به مثابه متن. نشریه منظر، شماره 11. صص 18-21
- محمودی، مهناز. 1385. بادگیر، جذابیت سیما و منظر شهر یزد. نشریه باغ نظر، شماره 5. صص 91-99
- محمودی، مهناز. 1388. بادگیر، نماد معماری ایران. یزدا. تهران
- منصوری، سید امیر. 1389. منظر شهری، کنترل امر کیفی با مولفه های کمی. نشریه منظر، شماره 11. صص 6-7
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی گروه معماری منظر دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، به استان یزد در آبان ماه ۱۳۹۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
