مقدمه
شهر ماکو که در شمال غربی ایران و در نزدیکی مرز ایران با ترکیه قرار گرفته است، از دو ساختار شهری متفاوت تشکیل شده است:
- شهر تاریخی ماکو با سابقه چند هزار ساله در شیب کوه قیه
این شهر دارای ساختاری سه لایه به مانند ساختار شهرهای سنتی ایران – کهن دژ، شارستان و ربض – بوده است و بر فراز این شهر کلاهکی سنگی قرار گرفته است که به لحاظ طبیعی و ساختاری منحصر به فرد است.
- شهر جدید ماکو
پس از تخریب شهر قدیم ماکو به واسطه زلزله، ساکنان آن به دامنه کوه رهسپار شده و در دره رود زنگمار سکنی گزیده و شهر جدید ماکو را شکل داده اند.
شکل گیری شهر جدید ماکو
شهر جدید ماکو به گونه ای در امتداد رود زنگمار گسترش یافته است که شهر تاریخی و قدیمی ماکو در بالا سر آن قرار گرفته است. از ویژگیهای منحصر به فرد این شهر، می توان به طول آن اشاره کرد. این شهر یکی از خطی ترین شهرهای ایران است و تنها دارای یک خیابان اصلی بوده و از عرض نیز محدود به چند کوچه است. به نظر می رسد توپولوژی طبیعی مکان، ریخت شهر را شکل داده است.
با توجه به آنکه ماکو یک شهر به نسبت کوچک است، توسعه های مدرن شهری مانند شهرهای بزرگ نتوانسته است بر ساختار آن غلبه کند و آنرا از شکل توسعه مند طبیعی خود خارج سازد. به زبانی ساده تر، سیر توسعه شهر به آرامی و در راستای توپولوژی و طبیعت سرزمینی آن قدم برداشته و شهر در شبکه ای از خیابانها تنیده نشده است؛ بلکه به مانند سفره ای بر روی دامنه کوه و به موازات رود، گسترش یافته است.
کدام ساختار شهری، هویت ماکو را تعریف می کند؟
برای پاسخ به این سوال، خوب می دانیم که نه شهر قدیمی که تخریب و خالی از سکنه شده- که اکنون تبدیل به یک نظرگاه تاریخی شده است – و نه ساختار جدید شهر در سده های اخیر، به تنهایی قادر به بازگو کردن و نشان دادن هویت ماکو نیستند؛ بلکه این دو شهر در کنار هم می توانند تاریخ و هویت ماکو را بازگو نمایند.
در قسمت قدیمی شهر، ایجاد مسیر و پله برای صعود به قسمت تاریخی، مرمت عبادتگاه، برج، دیواره و همچنین چندین خانه، تلاشهایی ارزشمند برای حفظ و زنده سازی بقایای تاریخی شهر به شمار رفته و آن را به یک منظر تاریخی – طبیعی زنده تبدیل کرده اند.
در عین تفاوت در طراحی شهری – شهر تاریخی ساختاری قلعه مانند و متمرکز و شهر جدید ماکو ساختاری خطی و کشیده – توسعه شهری ماکو به گونه ای است که گویی به زمین و طبیعت احترام گذاشته و همگام با طبیعت اطراف آن توسعه یافته است همانطور که شهر قدیم نیز به تناسب قرارگیری در ارتفاعات، به پیروی از طبیعت اطرافش بنا شده است.
نتیجه گیری
در این نوشته نقد منظر شهری شهر قدیم ماکو در برابر تغییرات اخیر آن و شکل گیری شهر جدید ماکو در پایین دست آن، بر مبنای مشاهده هر دو قسمت شهر حاصل گردیده است و بیشتر به بررسی وضع موجود می پردازد. برای ارزیابی توسعه شهری ماکو نیاز به بررسی دقیق شاخص های توسعه زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی و ارتباط دو تکه شهر است.
اگرچه تلاشهای متعددی در جهت احیاء و بازنده سازی شهر قدیمی شده است، حضور مردم و مشارکت آنها در شهر قدیم و میزان تعامل این دو بخش آشکار نیست. به این معنی که آیا این مرمت و بازسازی قلعه تاریخی، تنها برای بازدیدکنندگان فرصتی را فراهم آورده است یا آنکه مردم ساکن شهر جدید ماکو نیز آن را جزء زنده شهر خود تلقی کرده و ارتباط خود را با آن حفظ نموده اند و در تلاش هستند تا با پیوندی منطقی و پایدار این دو تکه را به یک کل منسجم تبدیل کنند؟
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر به استانهای آذربایجان شرقی و غربی در خرداد ماه ۱۴۰۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار و دکتر مهدی فاطمی تنظیم شده است.
