مقدمه
فضای سبز و پوشش گیاهی به عنوان یکی از عناصر کلیدی در شکل گیری منظر، نقشی فراتر از زیبایی بصری ایفا می کنند و در ایجاد و تقویت حس قدسی، آرامش روانی و هویت مکانهای مذهبی مؤثر هستند. مکانهای مذهبی علاوه بر ارزش تاریخی و فرهنگی، نیازمند محیطی هستند که شرایط حضور آرام و تأمل برانگیز را برای زائران فراهم سازد. در این میان، پوشش گیاهی و طراحی فضاهای سبز می تواند از طریق کاهش استرس، ایجاد نقاط مکث و ارتقای ارتباط انسان با طبیعت، بستری برای عبادت، خلوت و تجربه معنویت فراهم آورد.
با این حال، نوع پوشش گیاهی و میزان مداخله انسان در طراحی و نگهداری آن، بر کیفیت حضور در مکانهای مذهبی و غلبه بعد عبادی یا تفرجی در تجربه زائران اثرگذار است. بررسی این موضوع در فضاهای مذهبی با شرایط متفاوت، می تواند ابعاد نقش فضای سبز در تقویت هویت منظر و کیفیت تجربه زیارت را روشن تر نماید.
مقایسه فضای سبز و پوشش گیاهی در قره کلیسا و کلیسای سنت استپانوس
قره کلیسا در منطقه ای کوهستانی و مرتفع قرار گرفته و با پوشش گیاهی طبیعی و تنک، حداقل مداخله انسانی را در منظر خود تجربه کرده است. این پوشش گیاهی محدود، شامل تپه های کم ارتفاع، بوته های خودرو و چند درخت پراکنده است که با زمینهای سنگی و صخره ای پیرامون، هویتی ساده و خاموش به فضا می بخشد. این وضعیت، سکوت و خلوت معنوی را در محیط تقویت کرده و موجب غلبه بعد عبادی و تجربه حضور تأملی زائران در این مکان مقدس شده است. طبیعت بکر، بادهای خنک کوهستانی و نبود صداهای مزاحم، حسی از احترام، حضور آرام و ارتباط عمیق با فضای معنوی را در قره کلیسا ایجاد می کند.
در مقابل، کلیسای سنت استپانوس در دره ای سرسبز و در مجاورت رود ارس واقع شده و از پوشش گیاهی متراکم و مداخله انسانی بیشتر در طراحی و نگهداری فضای سبز برخوردار است. مسیر پیاده روی به این کلیسا از میان جنگلی با سایه سار درختان عبور می کند که با حضور درختان میوه، گلها و چمنزارها، فضایی سرزنده و باطراوت برای زائران فراهم می کند.
صدای رودخانه و پرندگان، کیفیت حضور در این فضا را غنی تر کرده و تجربه ای آرامش بخش و لذت بخش از طبیعت ایجاد می کند. در این فضا، بعد تفرجی غالب است و زائران علاوه بر تجربه معنویت و عبادت، از طبیعت، سکونت در سایه سار درختان و ثبت لحظات تصویری بهره مند می شوند.
این مقایسه نشان می دهد که نوع و میزان فضای سبز و پوشش گیاهی و سطح مداخله انسانی در هر دو مکان مذهبی، کیفیت و نوع تجربه زائران را تعیین کرده و می تواند در غلبه بعد عبادی یا تفرجی فضا مؤثر باشد. در حالی که قره کلیسا با طبیعت بکر و پوشش گیاهی محدود خود به ایجاد سکوت و تمرکز معنوی کمک می کند، کلیسای سنت استپانوس با فضای سبز متراکم و طراحی شده، علاوه بر حفظ قداست مکان، امکان تجربه تفرج و لذت از طبیعت را در کنار عبادت برای زائران فراهم می آورد.
نتیجه گیری
بررسی و مقایسه فضای سبز و پوشش گیاهی در قره کلیسا و کلیسای سنت استپانوس نشان می دهد که نوع طبیعت و میزان مداخله انسانی در طراحی و نگهداری فضاهای سبز، تأثیر مستقیمی بر کیفیت تجربه زائران و غلبه بعد عبادی یا تفرجی در این مکانهای مذهبی دارد.
در قره کلیسا، طبیعت بکر و پوشش گیاهی محدود و خودرو، با ایجاد سکوت و خلوت، به تقویت بعد عبادی، حضور آرام و ارتباط عمیق با فضای معنوی کمک کرده و تجربه ای همراه با تمرکز و تأمل برای زائران فراهم می کند. در مقابل، کلیسای سنت استپانوس با پوشش گیاهی متراکم، مسیرهای سبز و مداخله انسانی در طراحی منظر، علاوه بر حفظ قداست مکان، امکان تجربه تفرج و لذت از طبیعت را برای زائران مهیا ساخته و بعد تفرجی بر فضای آن غلبه یافته است.
این تفاوتها نشان می دهد که فضای سبز علاوه بر نقش در ارتقای کیفیت منظر، در شکل دهی به حس مکان، معنویت و آرامش روانی زائران نقش کلیدی دارد و می تواند جهت گیری معنوی یا تفرجی مکانهای مذهبی را تقویت کند. توجه به هماهنگی گونه های گیاهی با اقلیم، حد مداخله انسانی و طراحی متناسب با ویژگیهای مکان، از جمله راهکارهایی است که می تواند به حفظ کیفیت منظر و هویت مکانهای مذهبی و تقویت ارتباط میان طبیعت و معنویت در این فضاها کمک نماید.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر به استانهای آذربایجان شرقی و غربی در خرداد ماه ۱۴۰۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار و دکتر مهدی فاطمی تنظیم شده است.
