راهکارهای حفاظت از منظر بومی با تاکید بر تامین نظافت گردشگران

نویسندگان:

• پریا محمدپور
• مهسا بیضا بلخکانلو

اکوتوریسم یا بوم گردی طبق تعریف اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی در سال ۱۹۹۶ نوعی از گردشگری است که با مفاهیم زیست محیطی و زیستگاههای طبیعی در ارتباط است و در مناظر طبیعی که کمترین زیرساختها و امکانات رفاهی و بهداشتی برای گردشگران وجود دارد، صورت می گیرد. در اینگونه سفرها، گردشگران در طول بازدید باید با رفتار مسئولانه در قبال محیط زیست بکر، در حین تجربه و درک مواهب و ویژگیهای طبیعی و فرهنگی منطقه، کمترین آسیب را به این مناظر وارد کنند. نیاز به امکانات و فضاهای بهداشتی برای گردشگران خصوصاً سرویسهای بهداشتی از چالشهای اساسی پیش روی گردشگران است که در صورت عدم پاسخگویی مناسب باعث بروز عفونت و بیماری می شود.
گردشگران مناظر طبیعی، برای مثال در پارکهای ملی و بیابانها و … با فاصله زیاد از شهرها، روستاها، مناطق رفاهی و مراکز اقامتی، همواره در رفع نیازهای بهداشتی و دفع زباله با موانع و مشکلاتی روبه رو هستند که در صورت پاسخ نادرست به این نیازها، مانند احداث کانکس و سرویس هایی که با منظر فرهنگی و اقلیم منطقه همخوانی و تناسب ندارند، باعث خدشه به مناظر این مناطق می شود. برای حل این مساله با بررسی راه حلها و تجارب جهانی در می یابیم که استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر برای توسعه گردشگری با کمترین آسیب به محیط زیست از اهمیت بالایی برخوردار است. این توسعه باید طبق ویژگیهای اقلیمی و فرهنگی منطقه، با استفاده از مصالح بوم آورد و با استفاده از تجارب و همکاری افراد محلی صورت گیرد و دستاوردهای آن برای مردم محلی خصوصاً در مناطقی که گردشگران بومی دارند، قابل استفاده باشند. از جمله این مناطق، نوار ساحلی جنوبی و جنوب شرقی ایران در استانهای هرمزگان و سیستان و بلوچستان با بار بالای گردشگری در فصول سرد است. لازم به ذکر است که در ایده پردازی و طراحی سرویسهای بهداشتی توجه به آداب و رفتار بهداشتی مردم مانند تطهیر در کشورمان امری ضروری است.
طبق گزارش منتشر شده سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۱۲، اگر ارتقاء وضع سرویسهای بهداشتی با استفاده از روش تجزیه بی هوازی صورت گیرد، همزمان با تولید انرژی و به دست آوردن بیوگاز از فاضلاب انسانی در مخازن حفر شده سر بسته، خاک منطقه از مواد سمی تصفیه می شود و کود تولید شده نیز برای کشاورزی قابل استفاده است. روند ذکر شده، پروژه «تبدیل فاضلاب به سلامت» نام دارد. در این پروژه، با ایجاد فضایی سالم و بهداشتی برای ارتقاء گردشگری و همچنین با تولید انرژی و کود، روند قطع درختان برای سوخت در مناطق توسعه نیافته و در حال توسعه با زیرساختهای ضعیف، کند می شود. روش مدیریت فاضلاب به صورت بی هوازی و ایجاد چرخه تبدیل فاضلاب به سلامت با ایجاد فضاهای بهداشتی و دخالت افراد محلی باعث پیدایش چرخه بهداشت، انرژی، اکوتوریسم، محیط زیست و اقتصاد محلی می شود.

بررسی تجارب جهانی

دستشویی تولیدکننده زیست گاز (Bio Digester toilets)

احداث این دستشویی ها که فاضلاب انسانی را به گاز و کود تبدیل می کنند، تکنولوژی خاصی با بازده صد در صدی است و باکتریهای کلسترودیوم و متانوسارسینای موجود در فضولات انسانی را که در هوای گرم و سرد زیست می کنند، به صورت بی هوازی تجزیه کرده و به تولید و استخراج گاز از مخازن فاضلاب می پردازد و کود آنرا برای مصارف کشاورزی قابل استفاده می کند. این تکنولوژی هیچگونه محدودیت جغرافیایی و دمایی نداشته و در دمای ۴۰ درجه سانتیگراد قابلیت تولید ۲۴۰ وات برق دارد. این نوع سیستم دفع فاضلاب در مناظر راه، ایستگاههای قطار، مناطق جنگلی و روستاها قابل استفاده است.

دستشویی واکنشی قابل نفوذ (Permeable Reactive Barrier)

دستشویی هایی که بر روی گودالهای فاضلاب تاسیس می شوند به طوری که فاضلاب در گودالهایی ساخته شده از شن، خاک رس و بتونیت احداث می شود. در این سیستم، خاک رس به عنوان یک غشای نفوذپذیر عمل می کند و هنگام تماس با آب فاضلاب دچار تورم می شود. با افزایش سرعت فرآیند تجزیه فاضلاب، از ۶۶ ساعت به ۱۲ ساعت، با بازدهی ۹۴ درصدی، باکتریهای مضر از بین می روند و نیترات خاک را به گاز نیتروژن تبدیل می کنند. در مناطقی که خاک مناسب وجود نداشته باشد، کود گاوی تاثیری مشابه در حذف نیتروژن خاک دارد.

دستشویی خورشیدی خود تمیز شونده (Solar-powered, self-cleaning toilet)

دستشویی هایی بسیار شکیل و زیبا، ساخته شده از فولاد ضد زنگ که مناسب نصب در مناطقی هستند که دسترسی به انرژی الکتریسته وجود ندارد، این دستشویی ها هوشمند هستند و از ۰.۱ مصرف معمول آب در هر فلاش، یعنی ۱.۵ لیتر در هر بار استفاده می کنند. کف آنها پس از هر بار استفاده، به صورت خودکار تمیز می شود، چراغهای هوشمند از انرژی پنلهای خورشیدی استفاده می کنند و فاضلاب آنها به روش بی هوازی تجزیه می شود. سنجش میزان آب، برق و حجم مصرف این توالتها توسط سیستم سنجش از راه دور کنترل می شود. این تکنولوژی در سال ۲۰۱۴ توسط مرکز تحقیقاتی RM و موسسه تحقیق و توسعه R&D هند ارائه و به بازار عرضه شد که با وجود امکانات و ویژگیهای بسیار زیاد، قیمت تمام شده نسبتاً بالایی دارد و نصب آن از نظر اقتصادی برای مناطق محروم و دور افتاده مقرون به صرفه نیست.

دستشویی بامبو (Bamboo Toilet)

سرویسهای بهداشتی ساخته شده از بامبو که در کشور ما و مناطق جنوبی و جنوب شرقی با استفاده از چوب و برگهای درختان قابل ساخت هستند، راه حلی بسیار ارزان و سازگار با محیط زیست و منظر بومی محسوب می شوند. این دستشویی ها در تمام مناطقی که به امکانات مدرن دسترسی ندارند قابل احداث هستند.

دستشویی خشک کن فاضلاب (EcoSan toilets / Urine Diverting Dry toilets)

این سرویسهای بهداشتی برای استفاده متناوب ۱۲ ماه با دو مخزن تفکیک فاضلاب جامد و مایع به وسیله آجرهای معمولی و یا بلوکهای بتنی بر روی سطح زمین ساخته می شوند و مناسب مناطقی هستند که حفاری زمین جهت احداث خطوط فاضلاب دشوار است. جداسازی فاضلاب خشک و تر در این سیستم هزینه رسیدگی آن را به صفر می رساند و باعث تجزیه سریع فاضلاب و تبدیل آن به مواد مغذی خاک می شود، چرخه ای که زیست شناسان آن را حلقه مواد مغذی می نامند. سیستم اکوسان با صرفه جویی در مصرف آب، برق و عدم نیاز به تاسیسات و توسعه شبکه فاضلاب برای استفاده در مناطق کوهستانی که دارای زمین سنگی هستند، مناطق بیابانی که نیاز به صرفه جویی در مصرف آب دارند، مناطق سیلابی و مناطق ساحلی که دارای سطح آب بالایی هستند و مناطق زلزله خیز که امکان شکستن و ترک خوردن خطوط فاضلاب وجود دارد، راه حلی بسیار آسان در دسترس و مقرون به صرفه هستند.

پیشنهادات و ایده ها

با توجه به سه اصل مهم در توسعه گردشگری پایدار یعنی اصل کیفیت، حفاظت و تعادل در جهت ایجاد تجربه ای ارزشمند برای گردشگران در عین حفاظت از محیط زیست و برقراری تعادل میان نیازها و روش پاسخگویی به آنها و در پاسخ به پرسشی که در ابتدای گزارش مطرح شد، چندین روش در ادامه پیشنهاد شده است:

• شناساندن منطقه و ویژگیهای آن به گردشگران و برنامه ریزی سفرهایی با مخاطبان ویژه و انتخاب شده (محدودیتهای سنی و …) برای شناساندن و پذیرش شرایط بازدید.
• ممنوعیت استفاده از مواد پلاستیکی و استفاده از موادی که دارای سرعت بالای تجزیه هستند مانند الیاف کاغذی و همچنین استفاده از محفظه های وکیوم زباله که گردشگر در انتهای سفر بتواند آنها را در محدوده های دارای خدمات شهری دور بیندازد.
• احداث فضاهای کوچک سربسته با مصالح محلی مانند برگ درختان و الیاف گیاهان و قرار دادن بطریهای آب در آن که هر گردشگر وظیفه دارد آنها را تعویض و برای فرد بعدی پر نمایید.
• طراحی و ساخت پوششهای سبک استوانه ای تاشو با قطر ۱۲۰ سانتی متر که گردشگر بنا به نیاز خود قادر باشد در صورت نیاز آنرا برپا سازد و پس از استفاده آن را جمع و در اندازه ای کوچک تا کند.
• محفظه های مدفوع غیر نایلونی با کاتالیزورهای شیمیایی هوازی که پس از مصرف قابلیت تجزیه سریع دارند و باعث آلودگی و مرگ و میر حیوانات و تغییر در اقلیم و خرد اقلیم نمی شوند.
• استفاده از تجارب جهانی متناسب با اقلیم و اقتصاد مناطق مختلف ایران

فهرست منابع

• Kate Cave & Bernhard Heikoop, 2015 ,Ecotorism: reinforcing localdemand for “waste to wealth” approach to sanitation ,unitednations university,institute for water ,environment and health (UNU-INWEH)
• thebetterindia.com