مقدمه
ایران به عنوان سرزمینی با تنوع اقلیمی و فرهنگی غنی، آثار تاریخی و مذهبی بی نظیری را در دل خود جای داده است. در منطقه شمال غربی ایران، کلیساهای مهمی همچون قره کلیسا (کلیسای تادئوس مقدس) و کلیسای سنت استپانوس در بستری کوهستانی و سرد واقع شده اند. قره کلیسا یکی از قدیمی ترین کلیساهای جهان مسیحیت به شمار می رود. گفته می شود ساخت اولیه آن به قرن سوم میلادی برمی گردد. این کلیسا به یادبود “تادئوس”، یکی از حواریون حضرت مسیح، ساخته شده است و به همین دلیل از ارزش معنوی بالایی برخوردار است.
کلیسای سنت استپانوس نیز احتمالاً در دوره ساسانیان پایه گذاری و در دوره صفوی بازسازی شده است. این کلیسا به سنت استپان، نخستین شهید مسیحیت، تقدیم شده است و یکی از مهمترین کلیساهای ارمنی ایران به شمار می رود. این کلیساها نه تنها از منظر مذهبی و تاریخی دارای ارزش هستند، بلکه به واسطه قرارگیری در بستر طبیعی خاص، جلوه ای از تعامل معماری و طبیعت را به نمایش می گذارند. اقلیم کوهستانی منطقه آذربایجان تأثیر شگرفی بر شکل گیری کالبدی، منظر فرهنگی و ویژگیهای فضایی این بناها داشته است.
تاثیر اقلیم بر شکل گیری مناظر تاریخی و طبیعی آذربایجان
قره کلیسا و کلیسای سنت استپانوس در بستر طبیعی و کوهستانی قرار دارند که مسیر دسترسی به آنها از دره، کوه و رودخانه عبور می کند. همین امر نیز موجب تجربه ای از یک سفر معنوی توام با تقدس شده است. این دو کلیسا، دارای بنایی تاریخی و مذهبی بوده و به عنوان شاخص معماری ارمنی در ایران از اهمیت بالایی برخوردار هستند. همچنین بنای این دو کلیسا ارتباط عمیقی با محیط طبیعی و منطقه اطراف خود برقرار کرده‌اند.
پوشش گیاهی منطقه متشکل از بوته های کوتاه، درختچه های مقاوم به سرما و مراتع کوهستانی است. این نوع پوشش گیاهی بر منظر طبیعی و فرهنگی منطقه تاثیر گذاشته و حسی از سکون و آرامش را ایجاد می نماید. لازم به ذکر است که کوهستانی بودن اقلیم، موجب شده است کلیساها در نقاطی ساخته شوند که امنیت طبیعی، دسترسی پذیری محدود و دید گسترده به اطراف داشته باشند. در نتیجه این موضوع می تواند عاملی بر تقویت وجهه معنوی فضا در نظر گرفته شود.
در این کلیساها از مصالحی مانند سنگهای سخت و مقاوم در برابر یخبندان، بارش و باد شدید (مانند بازالت) استفاده شده است که از جمله مهمترین عوامل در دوام و پایداری بنای این دو کلیسا به شمار می رود. دیوارهای بسیار ضخیم کلیساها هم مقاومت سازه ای در برابر زلزله ایجاد کرده و هم به عنوان عایق حرارتی در برابر سرمای شدید این اقلیم عمل می کنند. همچنین بازشوهای کوچک و محدود هر دو کلیسا، به حفظ گرمای فضای داخلی کمک می نمایند.
نتیجه گیری
اقلیم کوهستانی و سرد منطقه آذربایجان تاثیر بسزایی بر شکل گیری کالبدی، منظر فرهنگی و حتی کارکرد معنوی قره کلیسا و کلیسای سنت استپانوس داشته است. مصالح بومی، نحوه ساخت، انتخاب مکان، فرم معماری و ارتباط با طبیعت اطراف همگی در پاسخ به شرایط اقلیمی و جغرافیایی خاص منطقه انتخاب شده اند. این همزیستی معماری و طبیعت موجب خلق چنین مناظر ماندگار و تاثیرگذاری شده است. همچنین به نظر می رسد همه عوامل فوق در کنار هم باعث ایجاد منظر مقدس (Sacred Landscape) شده که در آن انسان، طبیعت و معماری در یک ارتباط معنوی با یکدیگر قرار می گیرند.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر به استانهای آذربایجان شرقی و غربی در خرداد ماه ۱۴۰۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار و دکتر مهدی فاطمی تنظیم شده است.
