مقدمه
کلیسای سنت استپانوس، یکی از ارزشمندترین بناهای مذهبی ارامنه در ایران است که در استان آذربایجان شرقی و در نزدیکی شهرستان جلفا قرار دارد. این کلیسا دومین مرکز مهم مذهبی ارامنه در ایران، پس از قره کلیسا، است که ابتدا در سال 1341 در فهرست میراث ملی ایران و سپس در سال 1386 به عنوان میراث جهانی در یونسکو به ثبت رسیده است. به همین منظور، این کلیسا که به جهت قرارگیری در دره ای سرسبز دارای چشم اندازهای طبیعی بسیاری است، به عنوان یکی از مهمترین مقاصد گردشگری پر بازدید در استان آذربایجان شرقی به شمار می رود.
هدف از این نوشتار، بررسی محوطه اطراف کلیسای سنت استپانوس و امکانات رفاهی در نظر گرفته شده برای گردشگران است. همچنین در این گزارش در پی پاسخ به این سوال است که آیا وجود امکانات تفریحی و رفاهی در مجاورت مکانهای مذهبی باعث از بین رفتن قداست و معنویت آن فضا می گردد یا خیر؟
مشاهدات میدانی
پیش از شروع مسیر اصلی که به ورودی کلیسا ختم می شود، فضایی برای پارک ماشین بازدیدکنندگان در نظر گرفته شده است که در روزهای تعطیل و ساعات اوج بازدید، حجم ماشین‌های پارک شده بسیار زیاد است.
مسیر دسترسی به ورودی کلیسای سنت استپانوس دارای شیب است و در طی این مسیر امکانات رفاهی مختلفی از جمله سرویس بهداشتی و بوفه به چشم می خورد. این مسیر بسیار سرسبز بوده و با توجه به وجود درختان بلند قامت نیز دارای سایه مطلوبی است. به همین جهت، حین بازدید و طی کردن این مسیر، گردشگرانی به چشم می خورند که به همراه خانواده خود در دل طبیعت اطراف کلیسا اتراق کرده و در حال غذا خوردن هستند.
ممکن است در نگاه اول این گونه به نظر آید که وجود امکانات رفاهی مانند بوفه و چنین رفتارهایی در نزدیکی این مکان مذهبی، باعث از بین رفتن قداست و حرمت آن مکان می گردد. اما برای تحلیل هر چه درست تر این مسئله، باید نگاهی عمیق تر به هویت تاریخی این کلیسا، بستر فرهنگی و زمان بازدید داشته باشیم.
هویت تاریخی کلیسای سنت استپانوس
کلیسای سنت استپانوس نه تنها یک بنای مذهبی است، بلکه به عنوان بخشی از هویت تاریخی ارامنه در ایران به شمار می رود. در نتیجه لازم است بازدیدکنندگان غیر مسیحی اهمیت چنین مکانی را درک کرده و با نگاهی مسئولانه تر به آن بنگرند؛ چرا که این کلیسا بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران نیز هست.
پیک نیک در محوطه اطراف کلیسای سنت استپانوس؛ سنتی ایرانی یا از بین بردن قداست کلیسا؟
ممکن است تصویر ذهنی ما از کلیسا، آنچه که در عکسها و فیلمهای غربی دیده ایم، با تصویر کلیسای سنت استپانوس و امکانات رفاهی اطراف آن، مغایرت داشته باشد. اما برای بررسی دقیق تر بهتر است دو نکته اساسی را مدنظر قرار دهیم:
- بستر قرارگیری کلیسا
این کلیسا در ایران قرار دارد؛ جایی که تفریح کردن در اماکن مذهبی و وجود امکانات رفاهی در مجاورت آنها امری رایج بوده و ناشایست شمرده نمی شود. مشابه این رفتار را می توان در اطراف امامزاده ها، از جمله امامزاده های تهران مانند امامزاده داوود، مشاهده کرد و از زمانهای قدیم، مردم نه تنها برای زیارت بلکه برای تفریح با خانواده خود به این امامزاده سر زده و از امکانات آن بهره می بردند.
مسجد امام اصفهان نیز نمونه ای دیگر از مجاورت یک مکان مذهبی با امکانات رفاهی مانند بازار و غیره است که به خوبی در کنار یکدیگر کار کرده و وجود بازار و سایر تفریحات، هیچگونه خدشه ای به قداست این مسجد وارد نکرده است. اگر چه ممکن است چنین الگویی در فرهنگ غربی به ندرت دیده شود و حتی تفریح در مکانهای مذهبی به صورتی که در ایران شاهد آن هستیم، امری نامتعارف در نظر گرفته شود.
- زمان بازدید
زمان بازدید از این کلیسا، مصادف با ایام تعطیل و اوج حضور گردشگران بوده است. بدون شک ممکن هست در روزهای عادی شاهد حضور گسترده گردشگران و چنین تجمعاتی نباشیم.
پیشنهادهایی برای ساماندهی بهتر محیط اطراف کلیسا
با این حال، برای احترام به فضای مقدس کلیسا و زائران مسیحی بهتر است برای کنترل تجمع های مردمی تدابیری در نظر گرفت. به طور مثال، می توان با برنامه ریزی مناسب، حضور گردشگران در روزهای خاص را محدود کرد یا فضایی مشخص برای استراحت و تفریح گردشگران غیر مسیحی در نظر گرفت تا خدشه ای به تقدس کلیسا وارد نگردد. همچنین، اطلاع رسانی و فرهنگ سازی نیز می تواند نقش موثری در ارتقاء رفتار بازدیدکنندگان داشته باشد. چنین اقداماتی نه تنها به حفظ حرمت مکان کمک می کند، بلکه به تقویت هویت تاریخی این کلیسا و آگاهی عمومی نسبت به آن نیز منجر خواهد شد.
نتیجه گیری
در پایان باید یادآور شد که این نوشتار حاصل برداشت از یک بار بازدید در روزی خاص بوده است و نمی توان آنرا به وضعیت کلی اطراف کلیسا تعمیم داد. برای دستیابی به تصویری جامع و دقیق از هویت تاریخی و فرهنگی این مکان، لازم است در بازه های زمانی گوناگون و با نگاهی عمیق به بررسی آن پرداخت. تنها در این صورت است که می توان به درک درستی از جایگاه این کلیسا در ایران دست یافت.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر به استانهای آذربایجان شرقی و غربی در خرداد ماه ۱۴۰۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار و دکتر مهدی فاطمی تنظیم شده است.
