مقدمه
کارخانه چرم سازی خسروی تبریز در سال 1378، بعد از 12 سال متروکه بودن، مرمت شده و به عنوان پردیس مرکزی دانشگاه هنر اسلامی تبریز مجدداً به حیات بازگشته است. این کارخانه که جزو اولین کارخانه های صنعتی راه اندازی شده در تاریخ صنعت ایران به شمار می رود، در سال 1312 تاسیس شده اما در سال 1366، به دلیل توسعه شهر و مسائل بهداشتی به شهرک صنعتی شهید سلیمی انتقال یافته و بنای تاریخی آن برای مدتی رها می گردد.
سایتهای صنعتی مانند این کارخانه بیانگر تاریخ گذشته خود هستند و در طول زمان برای مردم معنا یافته اند، بنابراین حفظ آنها از طریق تغییر کاربری تطبیقی امکان پذیر بوده و امری ضروری به شمار می رود. سایت کارخانه چرم سازی خسروی نیز به دلیل وجود فضاهای باز، مساحت کافی و موقعیت مناسب در شهر توانسته با تغییر کاربری سازگاری داشته باشد.
فرآیند بازطراحی سایت کارخانه چرم سازی خسروی
طراحی منظر در بازآفرینی مناظر تاریخی و اطلاق کاربری جدید نقش کلیدی ایفاء می کند. زیرا میان گذشته و حال میانجی گری کرده و بین نیازهای جدید، زمینه تاریخی و اهمیت فرهنگی سایت تعادل برقرار می سازد. این فرآیند نیازمند رویکردی ظریف است تا ضمن انطباق با هدف جدید، هویت تاریخی سایت نیز حفظ گردد.
در مرمت کارخانه چرم سازی خسروی تبریز، تمرکز اصلی بر حفظ اصالت و ارزش تاریخی بنا و استفاده از روشهای صحیح مقاوم سازی ساختمان است. در این پروژه، تکنیک هایی مانند استحکام بخشی سازه ای با حداقل مداخله، مقاوم سازی دیوارها و سازه های چوبی و فلزی، مرمت نماهای آجری و صیانت از تجهیزات صنعتی تاریخی به کار گرفته شده است. همچنین تأکید بر بهسازی لرزه ای بنا به سبب قرار گرفتن در منطقه زلزله خیز تبریز موجب شده تا اقدامات مقاوم سازی با کمترین تأثیر بر حس تاریخی بنا انجام گیرد.
تغییر کاربری بخشهای مختلف کارخانه به فضاهای فرهنگی و آموزشی از جمله کلاسها، بخشهای اداری، آمفی تئاتر، کتابخانه و سالن ورزشی نیز باعث شده ضمن حفظ کالبد اصلی مجموعه، ارزش تاریخی و معماری آن باقی بماند و فضا به طور پویا احیاء شود. برای مثال ساختمان دانشکده طراحی دانشگاه هنر اسلامی تبریز که در گذشته محل استقرار ماشین آلات صنعتی بوده، پس از تغییر کاربری، اکنون به عنوان کارگاه و کتابخانه مرکزی دانشگاه مورد استفاده قرار می گیرد؛ دودکشها، به عنوان بناهای شاخص کارخانه، مرمت شده و کارکرد خود به عنوان نشانه شهری را حفظ کرده اند.
فضاهای باز و حیاط های اندرونی و بیرونی، آبنماها، باغچه ها و مسیرهای پیاده روی به عنوان عناصر اصلی طراحی منظر حفظ و بازآفرینی شده اند. این فضاها ضمن ایجاد تعامل اجتماعی، حس تعلق و هویت تاریخی را تقویت می کنند. استفاده از پوشش گیاهی، آب و سایه اندازها،
محیطی سرزنده را برای دانشجویان فراهم آورده و به کیفیت زیست محیطی و پایداری سایت کمک می نمایند. جای گذاری المانها و دست سازه های دانشجویان در محوطه نقش مهمی در متناسب سازی فضا با کاربری جدید دارد. همچنین نمایش آثار دانشجویان دانشگاه هنر اسلامی تبریز در بستر معماری تاریخی، فضا را از یک محیط صرفاً آموزشی به یک فضای فرهنگی – اجتماعی ارتقاء داده است.
نتیجه گیری
تبدیل بناهای تاریخی به دانشگاه دارای چند مزیت است؛ این کار امکان حفظ ساختمانها و مناظر تاریخی ارزشمند را فراهم کرده و از تخریب یا زوال احتمالی آنها جلوگیری می نماید. همچنین به دانشگاه هویت می بخشد و می تواند دانشجویان و اساتیدی را جذب کند که برای میراث فرهنگی ارزش قائل هستند. علاوه بر آن، حضور یک دانشگاه می تواند حیات جدید و فعالیتهای اقتصادی را به یک منطقه تاریخی آورده و به احیای آن کمک نماید.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر به استانهای آذربایجان شرقی و غربی در خرداد ماه ۱۴۰۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار و دکتر مهدی فاطمی تنظیم شده است.
