بوم گردی برگرفته از هویت مکان (منطقه بندر ترکمن)

مقدمه

بنا بر آخرین تعریف ارائه شده توسط جامعه بین المللی اکوتوریسم در سال ۲۰۱۵، بوم گردی یا اکوتوریسم، سفری است مسئولانه به جاذبه های طبیعی ادراک و همراهی کردن با ویژگیهای فرهنگی متعلق به گذشته و حال به طوری که حافظ زیست بوم بوده، سبب پایداری کیفیت زندگی مردم منطقه شده، شامل آموزش بوده و در آن گردشگر در فعالیتهای سودآور اجتماعی – اقتصادی مردم محلی مشارکت داشته باشد.

نگرشهای نوین به بوم گردی

از اوایل قرن بیستم میلادی متخصصان معماری منظر در رویکردهای خود تاکید بیشتری بر ارزشهای طبیعت و محیط ‌زیست داشته‌ اند. گرایشهای بوم شناسانه در منظر شروع شده و تا اواسط قرن بیستم با حفظ رویکرد اهمیت بیشتر بر حفظ جلوه‌ های بکر طبیعی و ارزشهای اکولوژیکی بوده ‌است. بررسی دیدگاه‌ ها و رویکردهای متخصصان منظر نشان می ‌دهد که در تعریفهای آنها ضمن تاکید بر ارزشهای بالقوه عناصر طبیعی و قابلیتهای دانش معماری منظر در برقراری روابط منطقی و کارآمد میان انسان، طبیعت، معماری و عناصر مصنوع، سلامت انسان و محیط طبیعی، ویژگیهای حیاتی اکوسیستمهای طبیعی، حفاظت از منابع طبیعی – محیطی و توسعه فضاهای باز طبیعی توجه مضاعفی شده است (تقوایی، 1391).

اصول بوم گردی در جهان

پس از گذشت ۲۵ سال از شروع به کار انجمن جهانی بوم گردی (TIES) اصول بوم گردی به شکل زیر ارائه شده است:

• فرسایشی و استخراجی نیست. (منظور، آنگونه فعالیتهایی است که سبب ایجاد آسیبهای رفتاری و فیزیکی بر گونه های غیر انسانی در طبیعت می شود.)
• پایبندی به اخلاق زیست محیطی ایجاد می کند.
• در رابطه با طبیعت، ارزشهای سازگار با محیط زیست و اخلاق محور را در اولویت قرار می دهد.

 “منظربومی” به ‌دنبال ایجاد پیوندی میان محیط طبیعی با انسانها است. منظر بومی که برخاسته از بستر محیط طبیعی است.

منظر بندر ترکمن

اکثریت مردم این شهر ترکمن هستند. اقتصاد این شهر بر پایه راه آهن و بندر شکل گرفته که با بالا آمدن عمق دریا و کاهش آبخور کشتیها، امروزه خاصیت تجاری خود را از دست داده است. تولید فرش و گلیم به صورت محدود، کشاورزی، صنایع دستی، صیادی و بازارچه ساحلی منبع درآمد مردم این شهرستان است. عواملی از قبیل هتلها و رستورانهای زیبا، مراکز تفریحی، محل اقامت مناسب، مراکز خرید جذاب، جاده های ایمن و راهنمایان مسلط و …  که در توسعه گردشگری موثر هستند، متاسفانه در بندرترکمن یا وجود ندارد یا در سطح پایینی است. اگر چه به نظر نگارنده این نقطه ضعف می تواند نقطه قوت بندر ترکمن نیز باشد چرا که ظواهر توسعه یافتگی به شیوه شهری سازی در آن شکل نگرفته و بنیادهای سنتی و پتانسیل بومی آنرا آماده نوعی نگرش نو در خصوص توسعه یافتگی می کند که می تواند در بستر بومی گرایی و اصالت هویت منطقه شکل گیرد.

ارائه پیشنهاداتی منظری برای توسعه بوم گردی

وجود استعدادهای خاص فرهنگ ترکمن که اکثریت ساکنان را تشکیل می دهد، می تواند در جهت احیای آداب و رسوم و صنایع دستی به عنوان پتانسیل عمده منطقه مورد توجه ویژه قرار گیرد، چرا که شکل گیری منظر بومی بر اساس اقتصاد درونی و تولیدی است.

چنانچه بنا بر نگاه کل نگر، به بندر ترکمن به عنوان یک پروژه بزرگ برنامه ریزی منظر نگاه شود، مسئله انتظام مدون و ایجاد مسیرهای گردشگری در طول مسیر برای گردشگران حرفه ای و غیر حرفه ای ایده ای مناسب است، چرا که اقلیم بندر ترکمن و روستاهای اطراف آن به شکل پراکنده با فاصله های کوتاه قابلیت تبدیل به منظر چشم نواز پیوسته را دارد.

این ایده سبب توزیع همسان امکانات و بهره مندی همه مردم منطقه در توسعه بوم گردی شده و ضمن ایجاد حساسیت برای مردم بومی، خلاقیت در تداوم سنت خاص هر مکان را به دنبال خواهد داشت. مسیرهایی را تصور کنید که در حاشیه جاده ها، کودکان ترکمن سوار بر اسب می تازند و پدران آنها مربیان آنان هستند و زنان ترکمن با لباسهای سنتی در کنار آنان مشغول کار روزانه هستند. مسیر پر از زندگی روزانه است که هرگز در شهر و هیچ فرهنگ دیگری به جز فرهنگ ترکمن دیده نمی شود. این مناظر در تکرار و طول مناسب، گردشگر را کنجکاو و علاقه مند می کنند. مسیر بندر ترکمن تا روستای آق قلا که محل مسابقات و پیست اسب سواری حرفه ای است، برای گردشگران غیر حرفه ای که بخواهند با زندگی ترکمنی از نزدیک آشنا شوند جذاب خواهد بود. مناظر روستایی که منابعی غنی و ارزشمند برای شناخت ویژگیهای منظر بومی یک منطقه هستند، نقش مهمی در حفاظت از ارزشهای محیطی فرهنگی و طبیعی ایفا می کنند.

مروری بر موارد پیشنهادی در بوم گردی و توسعه گردشگری بومی بندر ترکمن

• برنامه ریزی و احیای دوشنبه بازار سنتی بندر ترکمن و بازارچه های سنتی، ساماندهی مزارع کلزا در نوروز
• ایجاد مسیر پیوسته گردشگری به جای تمرکز بر یک منطقه خاص
• آموزش بومیان در حفظ و حراست از منظر سنتی و طبیعی
• به حداقل رساندن مداخلات غیر بومی و تصمیم گیریهای فرا منطقه ای
• برپایی آیینهای منطقه ای و بومی به شکلی متداوم از قبیل موسیقی ترکمنی
• آموزش زنان و کودکان در مدیریت و فعالیت در راستای حفظ منظر بومی به عنوان سرمایه اصلی ترکمنها
• آموزش از طریق علائم برای گردشگران جهت توسعه سفر مسئولانه به مناطق بومی

نتیجه گیری

آنچه در ترویج بوم گردی اهمیت ویژه ای می­ یابد، وجود مشخصه ‌های بارز و ویژه ‌ای است که آن منظر را از سایر مناظر مشابه و هم ارز خود متمایز ساخته است. بنابراین از نظر نگارنده دو موضوع اهمیت ویژه ای می یابد؛
اول شناخت ویژگیهای منحصربفرد هر سایت با نگاهی نوگرا، نه فقط در جهت بهره برداری، بلکه جهت حفظ و تداوم سنتها و قومیت مربوط به هر بوم
دوم نگاه کل به جزئی که بتواند ضمن ایجاد چرخه بومی برای مردمان همان بوم چه از لحاظ اقتصادی – اجتماعی و چه از لحاظ آموزش و حفظ ارزشهای سینه به سینه محلی، آنرا در یک چرخه طبیعی برای حفظ پایداری درون و برون سیستمی یاری رساند.

منابع

• تقوایی، حسن. ۱۳۹۱. معماری منظر؛ درآمدی بر تعریفها و مبانی نظری. انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.