مشهد از هویت تاریخی خود تهی می‌شود …
از معنا خالی شدن آفتی است که کم و بیش گریبان شهرهای کشورمان را فرا گرفته است. سیما و منظر قسمتهای جدید اکثر شهرها مشابه یکدیگر است و کثرتی برای وحدت باقی نمانده است. شتاب توسعه و شوق مدرن شدن و بروز شدن امان هویت و تشخّص شهرها را بریده است؛ شهرها فارغ و بی‌توجه به بستر، رو به نو شدن دارند. نویی که حاصل تقلید باشد دیری نخواهد پایید و هویت سرزمینی افراد را از پا در می‌آورد. بازگشت به اصل و معنای خویش، آن چیزی که تنها برای ماست و آن دیگری ندارد، حاصل لحظه‌ای درنگ در این دنیای وانفسای تقلیدی است. در این میان شهر مشهد به واسطه موقعیت ژئوپلتیکی خود بیشتر در معرض آسیب و خطر است. روند شتابان شهرنشینی، بُعد زیارتی، تجاری و لوکس سازی بی توجه به بستر، مشهد را از خود بیگانه می‌کند و یک شهر توسعه یافته مدرن از آن می‌سازد. شهر توسعه یافته مدرن در دنیا کم نیست، آنچه وجه تمایز ما با دیگران است و هویت ما را در بر دارد، پیشینه و تاریخ غنی سرزمین مان در شهر به شهر و خطه به خطه آن است. شهر به صورت همزمان، عبارت است از کالبد و معنای نهفته در آن. این دو از هم جداشدنی نیستند. شهر بدون معنا کالبدی صرف و بی روح است و بدون کالبد اسطوره ای بیش نیست.
اخیرا رویدادی در مشهد رخ داده است که موجبات دلخوشی و امیدواری دغدغه مندان را فراهم آورده و روزنه امیدی به بازگشت به خویشتن است: اجرای نمایشگاهی با هدف داشته های فرهنگی و مردمی. «نمایشگاه مشهد دوست‌داشتنی» ارمغان نوروزی شهر مشهد برای مردمانش – مجاورها، زائرها و مسافرها – است و با هدف نمایش هویت تاریخی مشهد برای بار دوم در ایام نوروز مورد بازدید علاقه مندان قرار گرفت. این نمایشگاه که در محل کارخانه متروک کوکاکولای مشهد برپا شده است، منعکس کننده مجموعه بزرگی از ظرفیتهای اجتماعی، فرهنگی، هنری و رسانه‌ای مشهد عزیز است. در این شهرک تاریخی، تاریخ و هویت مشهد در قالب بناهای معماری و شخصیتها و ماجراهای واقعی بازسازی شده است. ویژگی خاصه این نمایشگاه جریان زندگی و تجربه فضای معنایی پدید آمده در آن است. بازدیدکنندگان از نزدیک شاهد بخشی از ظرفیتهای فرهنگی و اجتماعی شهر مشهد از زمان ورود حضرت رضا (ع) به خراسان تا سلطنت رضاشاه پهلوی هستند؛ نمایش ماکتی از بناهای تاریخی، مساجد و بازار در مقام کالبد و روایت رویدادهای تاریخی در مقام معنا و مفهوم.
افراد زیادی در برپایی این نمایشگاه فعالیت می‌کنند، از نقاشان، معماران، مجسمه سازان، نمایشنامه نویسان، کارگردانان، بازیگران تئاتر و رشته های مختلف هنری که در ایام نوروز در خدمت مردم بودند. نمایشگاه شامل دو بخش کلی است؛ بخش اول مشهد کهن است که در قالب چهار محور علم، هنر، سبک زندگی و حماسه، تلاش شده است تا تمدن تاریخی و ریشه‌دار مشهد را بازنمایی کند. کوهسنگی و روستای پاژ، مدرسه علمیه پریزاد، هنرسرای فردوسی، میل رادکان، سقاخانه اسماعیل طلایی، پنجره فولاد حرم مطهر رضوی و بازار مشاغل کهن از مکانهایی است که در این بخش بازسازی شده‌اند. در بدو ورود به نمایشگاه، قرن پنجم است و نقالی با گفتار قرن پنجمی بازدیدکنندگان را به مجموعه دانشمندان هدایت می‌کند: استاد طب عقیل خراسانی، جابربن‌حیان، بنوموسی، استاد سبزواری، خیام و قطب‌‌الدین طوسی هر یک در غرفه هایشان دستاوردهای خود را بازگو می‌کنند و با بازدیدکنندگان به تعامل و گفتگو می پردازند. در این حین تئاتر داستان آمدن امام رضا به نیشابور در بین مردم به اجرا در می‌آید و بازدیدکنندگان به ناگاه خود را از همراهان او می یابند و دنباله روی نقال، مراسم خوشامدگویی به آن حضرت را به جا می‌آورند، به سخنان ایشان گوش فرا می دهند و کاتبان با نوشت افزارهای خود این رویداد را برای آیندگان مکتوب می کنند.
با گذر از حیاط دانشمندان، رایحه طبخ نان بازدیدکنندگان را به روستای پاژ، زادگاه فردوسی که در گوشه دیگری از ورودی اصلی مجموعه قرار دارد، هدایت می‌کند. اهالی روستا با پوشش مخصوص خود مشغول گذران زندگی و دامداری هستند. بازدیدکنندگان می‌توانند از فرآورده های لبنی و نان طبخ شده خریداری کنند. در این مجموعه، بازی با حواس مختلف بویایی، چشایی و شنیداری بر غنای بازدید می‌افزاید و نمایشگاه را از حالت موزه دور می‌کند. این نمایشگاه، مردمی است و با کمک اقشار مختلف در غالب گروههای سنی متفاوت اداره می‌شود. نمایشگاهی که راوی مشهد قدیم است و تعدادی از ساختمانها و فضاهای نوستالژیکی که نمادهای خاص شهر بهشت محسوب می‌شوند را عرضه می‌دارد.
پس از مجموعه دانشمندان، بازار مشاغل کهن و نیز میل رادکان قرار دارد که نه تنها نقش نشانه ای دارد، بلکه بازدیدکنندگان با ورود و بالا رفتن از آن، با کارکرد میل در گذشته آشنا می‌شوند و به عبارت «یک تجربه عملی به از صد متن خواندنی» ایمان می‌آورند.
از اهداف دیگر برپایی این نمایشگاه، پرداختن به موضوع نقش مغفول مشهد است؛ چرا که مشهد را با حضور مشهدیها می‌شناسند. در ادامه سالن بازدید، افراد وارد دوره های تاریخی دیگری می‌شوند: فضای حیاط مرکزی و حوض آب فیروزه ای که قصه های مادربزرگ را تداعی می‌کند. هر یک از اتاقکهای دور حوض لوازم یکی از آداب و رسوم کهن را فراهم آورده و راوی با پوشش و لهجه اصیل خود، فرهنگ آن زمان را بازگو می‌کند. اعتقادهای خاص زمان، مراسم چهارشنبه سوری، قاشق زنی، لباس دوزی سال نو، سفالگری، صله ارحام و … را به تصویر و تجربه می‌کشد. بخش معاصر نمایشگاه نیز، هویت مشهد در روزهای منتهی به انقلاب اسلامی و دهه 60 را زنده کرده است. بازاری به سبک قدیم دارد که چایخانه، بقالی، عکاسخانه و کتابفروشی به سبک دهه پنجاه در آن ساخته شده و مورد استقبال جوانان و نسل انقلاب است. همانطور که اشاره شد مشارکت تعداد زیادی از افراد در این نمایشگاه مشهد است. بقالی که اداره آن با ساکنان قدیمی مشهد است، به طبخ آش مشغول است و نمونه ای از بقالی های قدیم را به نمایش می‌گذارد، همه چیز در آن پیدا می‌شود و اجناس برای فروش عرضه می‌شوند. بازدیدکنندگان با اشتیاق و به یاد ۴٠سال پیش، از آن خرید می‌کنند.
از ویژگیهای خاص نمایشگاه مشهد دوست داشتنی (که به گفته مسئولین نام آن از زیارت امین الله گرفته شده است) تدارکات آن برای همه اعضاء خانواده است و در آن فضاهای سرگرمی و فراغتی مشارکتی و مبتنی بر تجربه تعبیه شده است.
نگاه نقادانه به مشهد دوست داشتنی
در گذشته های نه چندان دور و همزمان با دور جدید توسعه های شهری در عصر پساصنعتی، کارخانه ها جزء اولین نمادهای پیشرفت و توسعه شهرهای بزرگ محسوب می‌شدند. نمایشگاه مشهد دوست داشتنی در محل سابق کارخانه کوکاکولا برپا شده بود. طرح منحصربفرد و پیشینه این کارخانه، خود قسمتی از تاریخ شهر مشهد را می‌سازد. سوال اینجاست که نقش بارز کارخانه در حیات شهری از ابتدا تا به امروز، چه نقشی در نمایشگاه ایفا کرده است و آیا غیر از تامین فضای 10 هزار مترمربع برپایی نمایشگاه، الهامات و توجهات دیگری به این بستر و فضای تاریخی شهر شده است؟
نکته دیگر، تاثیر برپایی نمایشگاه در منظر شهر در هر دو وجه جدایی ناپذیر عینیت و ذهنیت آن است. نوروز فرصت مناسبی برای نمایش ارزشهای تاریخی – فرهنگی شهر پر مسافر مشهد است. اما کلیت شهر، از نمایش گذشته و فرهنگ غنی دیروز، چه چیزی را باید برای زندگی امروز به عاریه بگیرد؟ شهروندان و مسافران چه نکته‌ای از این رویداد را باید در شهر نهادینه بیابند تا به شخصیت یگانه زندگی در آن ایمان بیاورند؟ برپایی نمایشگاه به خصوص زمانی که از حالت موزه مانند به دور باشد و بازدیدکنندگان را به تجربه دعوت کند، بسیار ارزشمند و حائز اهمیت است. اما ارزش واقعی زمانی است که هویت منحصربفرد مشهد به وسعت شهر حقیقی به تجربه در آید.
