رکوردهای معماری شهر یزد

شهر یزد را نه تنها همه ایرانیان بلکه ساکنین دیگر کشورها هم می شناسند. شهری با قدمتی کهن که به واسطه بافت تاریخی باارزش و ثبت شده آن در جهان شناخته است. حتماً شما دوست عزیز به شهر یزد سفر کرده اید و به برخی از آثار تاریخی یا اماکن توریستی آن هم سر زده اید. اطلاع داشتن از مکان مورد بازدید به درک بیشتر آن بنا یا مکان و همچین ایجاد تصویر ذهنی پایدارتر کمک می کند.

بناهای بسیاری در شهر یزد وجود دارد که بازدید از آنها در نگاه اول تفاوتی با دیگر بناهای تاریخی ایران ندارد. اما اگر بدانید که به بلندترین بادگیر جهان نگاه می کنید یا تنهاترین آب انبار شش بادگیر جهان را می بینید شاید کمی در وقتی که می گذارید تجدیدنظر کنید. به نوعی می توان به این بناها لقب رکوردهای معماری شهر یزد را داد.

توصیف زیبایی های شهر یزد و همگونی آن با کویر هم نمی تواند ارزش های این شهر تاریخی و کهن را بازگو کند. شهری که اگر بر فراز آن پرواز کنید به سختی از محیط پیرامونش قابل تفکیک است و به قدری بافت فشرده و همگنی دارد که بیننده احساس می کند تپه ماهورهای کویر را تراشیده اند و شهر یزد مانند مجسمه ای از دل آن بیرون آمده است.

اما جالب است که بدانید یزد علاوه بر اینکه مثل بسیاری از شهرهای ایران آثار فاخر تاریخی و محیط های زیبای شهری دارد، عناوینی را یدک می کشد که شاید کمتر از آن اطلاع داریم. برترین هایی در آثار تاریخی چه به لحاظ قدمت و چه به لحاظ اندازه و دیگر کمیت ها.

دانستن این مطلب شاید سفر بعدی یزد شما را کمی متنوع تر کند. وقتی به بنایی نگاه کنید که مرتفع ترین بادگیر دنیا را داشته باشد یا به قلعه ای که کهن ترین بنای خشتی دنیا باشد، شاید کمی بیشتر توجه کنیم و از اینکه فرصت دیدن این برترین ها نصیب تان شده است به خود ببالید. در ادامه گوشه ای از رکوردهای شهر یزد را می خوانید و حتما مثل من به ایرانی بودن خود افتخار می کنید و بر نیاکان خود درود می فرستید.

اولین شهر خشتی و دومین شهر ثبت شده تاریخی

یزد اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان بعد از شهر ونیز ایتالیاست. همین دو ویژگی کافی است تا ایرانیان بدانند کشوری به وسعت تاریخ جهان دارند و شهری کویری که می توانند خشت به خشت، ریگ به ریگ و لحظه به لحظه تاریخ آن را به رخ جهانیان بکشند. 

دومین شهر تاریخی جهان برترین جاذبه های گردشگری، تاریخی و میراث فرهنگی زیادی دارد که هر کدام از آنها می تواند به تنهایی جاذبه ای منحصر به فرد برای بازدید گردشگران و دوستداران میراث فرهنگی و تاریخ ایران و جهان باشد. این شهر به شهر بادگیرها معروف است. به دارالعباده، شهر دوچرخه‌ها، شهر شیرینی، شهر قنات و قنوت و قناعت و شهر آتش و آفتاب.

تاریخ نویسان معتقدند که قدمت یزد به پیش از اسلام می رسد. عده ای هم می گویند که شاید شهر تاریخی یزد را باید در نقطه دیگری غیر از مکان کنونی آن جستجو کرد. اما با این حال قدمت بسیاری از آثار تاریخی کشف شده در شهر یزد به قرن پنجم هجری باز می گردد. در عین حال کشف بناهای دیگری متعلق به قرن های دوم و سوم هجری، تردیدها را در تخمین قدمت شهر یزد بیشتر می کند.

در هر صورت تاریخ سکونت انسان در این خطه از هزاره سوم پیش از میلاد فراتر رفته است، به طوری که در عهد پیشدادیان طایفه های در حال کوچ از بلخ به پارس، این سرزمین را یزدان نامیدند و از آن زمان به بعد یزد محل عبادت شد.

یزد را از آن جهت امن ترین شهر می دانند که جنگ و بلایای طبیعی تاکنون نتوانسته به آن صدمه ای وارد کند. به همین دلیل است که تاریخ نویسان از آن به عنوان امن ترین شهر ایران یاد کرده اند. مارکوپولو جهانگرد ایتالیایی نیز درباره یزد می گوید که تجار جاده ابریشم این شهر را به لحاظ امنیت مالی و جانی آن دوست دارند.

گسترده ترین بافت تاریخی ایران

بافت تاریخی شهر یزد با مساحتی در حدود 800 هکتار را می توان گسترده ترین و اصولی ترین بافت تاریخ ایران دانست که تجربه های متفاوتی در زمینه مداخله متولیان امر در شبکه معابر را در خود جای داده است. بافت تاریخی یزد به عنوان دومین بافت خشتی دنیا و دست نخورده ترین بافت تاریخی کشور در فهرست ملی ثبت شده است.

نارین قلعه، قدیمی‌ترین بنای خشتی جهان

قدیمی ترین بنای ساخته شده از خشت در دنیا نارین قلعه یا کهن دژ نام دارد که در شهر باستانی میبد بر فراز تپه ای بلند بنا شده و بر تمامی ‌شهر میبد و پیرامون آن دید دارد. تاکنون کشوری ادعا نکرده است که بنایی قدیمی تر از کهن دژ دارد. کهن دژ نام دژهای کهنی است که در آغاز پیدایش شهرها بنا شده اند. این دژها در دوره پیش از اسلام و بیشتر در دوران ماد، هخامنشی و اشکانی ساخته شده و بناهایی تک و پر تراکم بودند که بر فراز تپه‌های طبیعی یا مصنوعی می‌ساختند.

طولانی ترین قنات ایران

قنات تکنیک ایرانیان قدیم در بکارگیری آب سفره های زیرزمینی است. ایرانیان به عنوان مخترع قنات در توسعه آن در مناطق کویری بسیار کوشیده اند. اگر وقت و حوصله اش را داشتید سری به گوگل ارث بزنید و رد یکی از قنات ها را در اطراف شهرهای قدیم ایران بگیرید تا به عمق خارق العاده و سخت بودن کار ایجاد قنات پی ببرید.

عمده قنات های ایران با رشد شهرنشینی و استفاده از وسایل برقی و پمپ های آب نقشخود را از دست داده و در شهرهای بزرگ ساخت و سازهای بی رویه و بلندمرتبه قنات ها را پر یا کور کرده است. در هر صورت باید بدانید که طولانی ترین قنات ایران به نام “قنات زارچ” با طول صد کیلومتر در استان یزد قرار دارد. این قنات یکی از کهن ترین قنات های ایران به شمار می آید که سابقه ای بیش از سه هزار سال دارد. طول کوره قنات زارچ بیش از 71 کیلومتر بوده و تعداد چاه های آن دو هزار و 115 حلقه شمارش شده است.

کهنسال ترین درخت جهان

اسم سرو ابرکوه حتماً به گوشتان خورده است. سروی که علاوه بر نماد بلندقامتی، به دلیل سن زیادش یکی از رکوردهای استان یزد محسوب می شود. درخت سرو در ایران باستان و در بین ایرانیان نمادی از ایستادگی و قامت رشید بوده است. علاوه بر آن درختان قدیمی در باورهای ایرانیان مقدس شمرده می شده اند و گهگاه به آنها دخیل هم بسته می شده است. توجه به درخت به عنوان نماد زندگی ریشه در اعتقادات قبل و بعد از اسلام ایرانیان دارد و با خلق و خو و زندگی آنها اجین شده است.

سرو چهار هزار ساله ابرکوه را می توان مسن ترین موجود زنده جهان نامید. هر چند که گفته می شود در کشور سوئد نیز درحتی وجود دارد که از سرو ابرکوه قدیمی تر است اما اکنون از درخت پیر سوئد تنها ریشه های آن باقی مانده در حالی که سرو کهنسال شهرستان ابرکوه با 25 متر ارتفاع 18 متر محیط و 5.11 متر اندازه دور تنه در قلب ایران زنده و سبز است و آرام آرام زندگی می کند.

بلندترین بادگیر جهان

یکی از اسامی دیگر شهر یزد، شهر بادگیرها است. بادگیرها که حکم همان کولر امروزی را داشته اند در اقلیم های گرم و خشک ایران به وفور یافت می شود. بادگیرها در شکل ها و اندازه های گوناگون وجود دارند و هر کدام فضایی را خنک می ساخته اند. بلندترین و منحصر به فرد ترین بادگیر جهان را تنها می توان در استان یزد پیدا کرد.

بادگیر باغ دولت آباد یزد در شمار زیباترین بادگیرهای دوره زندیه و قاجاریه با قدمتی 270 ساله به عنوان بلندترین بادگیر جهان به حساب می آید. این بادگیر که نمونه ای از معماری دوره زندیه را داراست در سال 1160 هـ.ق توسط محمدتقی خان یزدی مشهور به خان بزرگ سرسلسله خوانین یزد ساخته شد.

این بادگیر ارتفاعی به طول 33 متر و 80 سانتی متر دارد و از خصوصیات بارزش هشت ضلعی بودن آن است که باعث می شود باد در هر جهت به راحتی و به سرعت به قسمت زیرین آن هدایت شود و پس از برخورد به سطح آب حوضچه زیر بادگیر، هوای خنکی در داخل آن ایجاد کند.

در کنار این بادگیر باغی شامل سه عمارت هشتی و سردر و تالار آینه نیز موجود است که بهشت آیین خوانده می شود و دارای نقوش اسلیمی است. این باغ مدتها محل اقامت کریم خان زند در یزد بود و از نظر طراحی در شمار زیباترین باغ های دوره زندیه و قاجاریه محسوب می شود. در مورد باغ دولت آباد یزد و ویژگی هایش به عنوان یک قطعه بهشتی در کویر یزد بیشتر مطلب خواهم نوشت.

قدیمی ترین میدان ساعت شهری در ایران

وجود ساعت در میادین یا بناهای ایرانی مرسوم نبوده است و تقریبا اکثر بناهای دارای این شاخصه در دوره قاجار و به تبعیت از فرنگی ها و در پی سفرهای پادشاهان قاجار به بلاد فرنگ و تاثیرپذیری آنها ایجاد شده است. اما جالب است که بدانید قبل از این دوران، قدیمی ترین ساعت شهری ایران در میدان وقت الساعت یزد نصب شده است.

این ساعت به استناد کتاب جامع مفیدی نخستین ساعت شهری است که فردی به نام ابوبکر ساعت ساز یزدی آن را در سال 725 هجری قمری در مدرسه رکنیه در جوار مسجد جامع یزد نصب کرد. این مکان بعدها به نام میدان وقت الساعت شهرت یافت.

قدیمی ترین نخل چوبی ایران

نخل گردانی در مراسم های محرم یکی از سنت های قدیمی یزدی هاست. در نقاط مختلف ایران رسم و رسومات منحصر به فردی وجود دارد. بوشهری ها دمام می زنند و زنجانی های تجمعات پرشور سینه زنی راه می اندازند. اما یزدی ها به تبعیت از علمدار سپاه حسین (ع) – حضرت ابوالفضل العباس (ع) – نخل را به عنوان علم سپاه اسلام یا کجاوه کاروان در شهر می گردانند. چه بسا اگر نخل هایی بر زمین بیفتد برای جبران اشتباه گوسفند هم قربانی کنند.

نخل های گوناگون با اشکال متنوع در یزد وجود دارد که بعضاً منتسب به طایفه یا خانواده خاصی است و نسل به نسل گردانده شده است. اما نخل چوبی میدان امیر چخماق به عنوان قدیمی ترین نخل چوبی ایران با 450 سال عمر متعلق به عصر صفوی و به نخل حیدری ها معروف است. بلندی این نخل 8.5 متر و اضلاع آن نیز 8.5 در 8.5 متر است.

این نخل مجموعه مشبکی از چوب های تراشیده شده با گره چینی ها و تیرهای بزرگ است که تقریبا به شکل درخت سرو (نماد آزادگی) ساخته شده است. اما بزرگترین نخل ایران نیز با همین ویژگی ها در شهرستان زارچ قرار دارد. یزدی ها رسم دارند که در ایام سوگواری امام حسین(ع) بر نخل پارچه می پوشانند و مراسم نخل گردانی اجرا می کنند. این نخل توسط 150 نفر در میان مردم گردانده می شود تا مراسم ویژه آن نمادی باشد برای آزادگی و مظلومیت امام سوم شیعیان.

قدیمی ترین مسجد ایران

اسلام با ورود به هر کشور تنها اندیشه خود را تزریق می کرد و سایر آداب و سنن و معماری ها پابرجا می ماند. در ایران نیز با حضور اسلام معماری قدیم ایرانی با همان کالبد، رنگ و بوی تازه ای به خود گرفت. اولین مساجد موجود در ایران معماری بسیار ساده و ابتدایی دارند و به تبعیت از مساجد صدر اسلام و مسجد پیغمبر ساخته می شده اند. البته بعدها معماری مساجد ایران بسیار پیشرفت کرد و معانی اسلامی با کالبد ایرانی معماری موسوم به معماری اسلامی را به وجود آورد که مجال صحبت آن در این پست نمی گنجد.

اولین مسجد ایران در شهر فهرج استان یزد توسط استاد کریم پیرنیا کشف و به جامعه معماری ایرانی معرفی شد. ساخت مسجد جامع فهرج واقع در 30 کیلومتری شهر یزد، به نیمه اول قرن اول هجری برمی گردد. این مسجد، تنها مسجد جهان اسلام است که ساختمان آن از ابتدا تاکنون هیچ تغییری نکرده است. اگرچه در میان باستان شناسان اختلاف نظر وجود دارد اما ظاهرا مسجد جامع فهرج قدیمی ترین مسجد ایران است. مسجد جامع فهرج کماکان زنده و پویا بوده و در آن نماز جماعت برپا می کنند.

بلندترین مناره های جهان

مناره سازی برای مقاصد راهنمایی و یا به عنوان نشانه در معماری ایران سابقه دارد. مساجد باشکوه ایرانی، سردرهای باشکوه و دعوت کننده ای داشته اند. در این میان مسجد جامع یزد با سردر و مناره های رفیعش یک سر و گردن از دیگران بالاتر است. مسجد جامع کبیر یزد یکی از شاهکارهای معماری و تاریخی جهان به شمار می رود و به جرات می توان گفت دارای بلندترین مناره های جهان است.

بنای این مسجد با عظمت قرنهاست که از فراسوی تاریخ تمدن این سرزمین می درخشد به نحوی که در کتب تاریخی یزد آمده است:”مسجد را بر جای آتشگاه ساسانی ساخته اند و سنگ بنای آن توسط علاء الدوله گرشاسب نهاده شده است”. مسجد جامع قدیم در قرن ششم هجری قمری و به دستور گرشاسب از نوادگان “علاء الدوله کالنجار” ساخته شد و بنای اصلی مسجد کنونی از آثار “سید رکن الدین محمد قاضی” است.

دو مناره مسجد که ارتفاع تقریبی آن از کف تا نوک به بیش از 52 متر می رسد، دارای قطری در حدود هشت متر است که در دوره صفوی به بنا افزوده شده اما در سال 1313 هجری شمسی فرو ریخت و دوباره تجدید بنا شد.

بلندای این مناره ها و اینکه کاشی کاری منحصر به فردی حتی در اوج مناره ها انجام شده، تعجب همگان را بر می انگیزد زیرا این مناره ها هرچه به سمت بالا رفته باریکتر شده و تنها یکی از آنها دارای پلکان است از اینرو ظرافت کاشی کاری در این ارتفاع به واقع قابل تحسین است. البته در مورد ساخت این مناره ها افسانه های استاد و شاگردی هم وجود دارد که به دلیل نبود منابع موثق از ذکر آنها خوددداری می کنم.

بیشترین تعداد دخمه ها یا استودان ها در یزد

دخمه ها یا استودان ها محلی است که زرتشتیان، مردگان را بر طبق آداب دینی در آن می نهادند اما از وقتی که به دفن کردن در گورستان پرداخته اند، دخمه ها متروک شده است. در آیین ایران باستان آلودگی خاک جایز شمرده نمی شده است. از این رو جسد مردگان بر فراز کوه ها قرار داده می شد تا به وسیله پرندگان گوشت مردگان خورده شود و استخوان های آنها در این استودان ها نگهداری می شد.

شهر یزد در حال حاضر نیز یکی از شهرهای است که اقلیت زرتشتی در آن دارای جمعیت زیادی است. از این رو بیشترین این دخمه ها در یزد قرار دارد. دخمه قدیمی یزد سالیان سال است که دیگر مورد استفاده نیست، دخمه مانکجی لیمجی هاتریا، دخمه چم تفت، دخمه شریف آباد اردکان، دخمه ترک آباد اردکان تنها نام تعدادی از دخمه های زیاد موجود در یزد است. سرپرستی این دخمه ها را انجمن زرتشتیان بر عهده دارد.

تنها آب انبار شش بادگیری جهان

در روزگاران قدیم که آب لوله کشی وجود نداشت نقش آب انبارها در ذخیره سازی آب برای تابستان ها دارای اهمیت بسیار بود. بعضی از این آب انبارها در کنار یخچال های ساخته شده توسط ایرانیان بودند و یخ ها به داخل آنها منتقل می شد و برخی از آب انبارها هم علاوه بر ذخیره آب، در خنک سازی و گوارا کردن آن هم نقش داشتند. در بسیار از موارد بادگیرها زحمت خنک کردن آب را می کشیدند. یزد از حیث آب انبار دارای بیشترین بادگیر نیز رکورددار است.

آب انبار شش بادگیر یزد به دلیل دارا بودن شش بادگیر به این نام معروف شده و تنها آب انبار شش بادگیر جهان است. سه بادگیر آن از ابتدا ساخته شده بود و سه بادگیر دیگر بعدها به آن اضافه شده است، با کمی دقت در شکل بادگیرها تفاوت سه بادگیر قدیمی با دیگر بادگیرهای آن را می توان مشاهده کرد. شش بادگیر آب انبار با توجه به شرایط اقلیمی و جهت باد در این منطقه به شکل هشت وجهی هستند.

تنها کاروانسرای دایره ای در ایران

فرم بناهای معماری قدیم ایران عموماً از اشکال راست گوشه تشکیل شده است و در بناهای قدیم ایران جز در سازه سقف و استفاده از گنبد در اکثر موارد فرم ها مستطیل و مربع هستند. یکی از استثنائات در این خصوص در حوزه معماری کارونسرای دایره ای شکل در یزد است. البته یزد در باغ دولت آباد در زمینه منظر هم یک استثناء است و آن حوض دایره ای شکل باغ دولت آباد است. به همین جهت غیر از همه جاذبه های منحصر به فردی که در شهر یزد وجود دارد، می توان تنهاترین کاروانسرای دایره شکل ایران را هم در شهرستان مهریز در مسیر یزد به کرمان مشاهده کرد.

کاروانسرای زین الدین یکی از 99 کاروانسرایی است که شاه عباس در ایران ساخته با این تفاوت که معماری آن دایره ای است. اکنون از این کاروانسرا به عنوان یک اقامتگاه سنتی و جاذبه گردشگری یاد می شود. می گویند که اقامت در این کاروانسرای 400 ساله و دیدن آسمان پر ستاره اش امری است که با آن تجربه سفر به یزد، تاریخی ترین شهر جهان کامل می شود!