باغ های عمودی و نماهای سبز

شهرهای بزرگ در این روزگار، كمتر و كمتر قابل اقامت می شوند. در چنین شرایطی پرداختن به طبیعت و فضای سبز و اهمیت دادن به دامان طبیعی زمین برای بیرون كشیدن مردم از كنامشان اهمیت می یابد. در واقع فضاهای سبز، علاوه بر اصلاح منظره شهری در تأمین میزان مشخصی از عناصر طبیعی كه لازمه تعادل جسمی و روحی اقشار گوناگون مردم است، تأثیر دارند. تنگناهای شهری متأثر از محیطی هستند كه عناصر مصنوعی و حركات آن با آهنگ های بیولوژیكی بیگانه بوده و عكس العمل هایی به صورت اضطراب و احساس ناامنی در شهروندان ایجاد می كنند.

حتماً بسیاری از ما در ترافیک شهرهای بزرگی همچون تهران دچار سردرگمی شده ایم. وجود سر و صدا و آلودگی و همچنین منظره بتنی و شیشه ای ساختمانها ما را کلافه کرده است. این ها بخشی از اثرات شهرنشینی و مدرنیته وارداتی در نظام شهرسازی ایران بوده است.

در بسیاری از مواقع در جلسات شهرداری دیدگاه پرسنل آن به شهر و شهرنشینی مایه تاسف است. در واقع به تنها چیزی که فکر نمی شود روان شهروند و سلامت ذهنی اوست. سنجش جمعیت با تراکم ساختمانی و تامین سرانه ها با واحد مترمربع برای هر انسان خروجی شهرسازی معاصر است که مایه مباهات بسیاری از تصمیم گیران در شهرسازی کلان شهر تهران است.

اما چیزی که نمی توان گفت مغفول مانده بلکه اصلاً در زمینه آن فکری نشده است؛ نگاه به تصویری است که شهروندان از شهر خود دارند. تصویری که ما از شهر خود داریم در علاقه ما به زندگی در آن و در حالت بهینه به حس تعلق ما برای نگهداشت آن کمک می کند. این تصویر در ذهن شهروندان تهرانی تصویر خاکستری است. شهر خاکستری تهران در برخی از روزها به خاطر آلودگی به بومی می ماند که با پس زمینه خاکستری پوشانده شده و قرار نیست چیزی را به بیننده منتقل کند. انگار شهر نفسش را حبس کرده تا باد بیاید و آلودگی را با خود ببرد.

تصویر زیر شهر تهران را در یک روز عادی از نگاه یک شهروند در ارتفاع حدود 30 متری نشان می دهد. حال تصور کنید دید یک شهروند که در اتومبیل نشسته چه خواهد بود؟

بسیاری از صاحبنظران ایجاد فضاهای سبز شهری در مقیاس های گوناگون را چاره کار می دانند و نظام مبتنی بر سرانه را برای مکان یابی این فضاها ارائه می دهند. نظامی که در آن متراژ فضای سبز مشخص می شود و شهروند برای تفریح باید مسافتی را بعضاً با اتومبیل طی کند تا به منظره فرح بخش و فضای سبز پاک برسد.

از آنجایی که شهروندان عموماً وقت خود را در طول روز در ماشین هایشان یا وسایل نقلیه عمومی می گذرانند این بوستان ها و فضاهای سبز شهری تاثیری بر ایجاد تصویر ذهنی مطلوب در ذهن آنها ندارد. انگار این فضاها برای روزهای تعطیل و شب ها طراحی شده اند و قرار نیست طبیعت در طول روز به کمک انسان شهرنشین بیاید.

شهر تهران در زمینه تراکم و ارتفاع شهری کوتاه قامت است و توسعه آن بر خلاف دیگر پایتخت های جهان افقی بوده است. فضاهای سبز شهری نیز به صورت افقی توسعه پیدا کرده اند که در بسیاری از موارد این بوستان ها منظر خوبی برای پرندگان شهر دارند تا شهروندان آن.

ایرانیان در گذشته های دور و نزدیک خود از طریق باغ سازی با طبیعت ارتباط برقرار می کردند، تغییر نوع ارتباط با ورود مدرنیته به این کشور سبب بروز برخی تضادها در طراحی فضاهای سبز مصنوع شد. تغییر نگرش از باغ های خصوصی به بوستان های عمومی و از سبک باغ سازی ایرانی به سبک التقاطی و تقلیدی در پارک های تهران می بایست دارای دلایلی منطقی بوده باشد.

این دلایل هر چه بوده اند سبب بروز این تغییرات در ارتباط فرد ایرانی با طبیعت شده اند. سوال مهم اینجا این است آیا ارتباط ایرانی ها با این بوستان ها به اندازه باغ های سنتی خودشان بوده است و اینکه این تغییر به نوعی ضرورت عصر حاضر بشمار می رود و به جز این نگرش به طبیعت و فضای سبز شهری در این بازه راه دیگری برای ارتباط گیری با طبیعت وجود نداشته است؟

موضوع باغ های عمودی یا نماهای سبز در منظر شهری موضوع جدید نیست. در بسیاری از شهرهای دنیا که توسعه آنها عمودی بوده و شهر به صورت توده ای متراکم در آمده است، قیمت زمین برای ایجاد بوستان ها به عنوان یک محدودیت عمل می کند. گرایش به ایجاد نماهای سبز یا ایجاد باغ روی بام ها به دلیل زندگی در ارتفاع ایده جالبی به نظر می رسد به نحوی که پشت بام یک خانه یا برج چشم انداز خانه یا برج دیگری است.

این ایده شاید در شهرسازی یا منظر جدید باشد اما با نگاهی به گذشته خود به اشتراک گذاری فضای سبز و چشم انداز مطلوب را در روستای ماسوله می بینیم. هیچ خانه ای دید مطلوب خانه دیگری را نبسته و پشت بام هر خانه حیاط دیگری است.

چشم اندازهایی که در فصول مختلف تصاویری بی بدیل تولید می کند و ذهنیت ما از این روستای زیبا را شکل می دهد.

ایجاد باغ های عمودی یا نماهای سبز مزیت های بسیاری نسبت به بوستان های شهری دارد، اما قرار نیست که جای آنها را بگیرد. وجود بوستان های شهری برای یک شهر به عنوان ریه شهر لازم است اما نقش نماها و باغ های روی بام در ایجاد تصویر مطلوب و رفع آلودگی در خرد اقلیم ها بسیار بیشتر خواهد بود. از این رو باغ های عمودی به عنوان یک ابزار مفید در این زمینه می تواند مورد استفاده ما در اقلیم های گوناگون قرار بگیرد.

شروع داستان باغ های عمودی

پاتریک مون بلانک، متولد 3 ژوئن 1953 در پاریس مبتکر ایجاد باغ های عمودی و نماهای سبز معلق در جهان امروزی است. آثار او بیشتر بر دیوار موزه ها، هتل ها، رستوران، ساختمان های عمومی و آپارتمان های شخصی بلند خودنمایی می کند. گرچه کار او زیبا و تحسین برانگیز است و میتوان گفت ایده اولیه را از باغ های معلق در بابل (یکی از عجایب هفتگانه جهان باستان) گرفته است اما بنظر می رسد با توجه به تراکم جمعیتی، از بین رفتن فضاهای جنگلی و در نهایت تشدید آلودگی محیط زیست جای امیدواریست كه طراحی شهری به سمت ایجاد باغهای عمودی برود.

باغ های عمودی یا نماهای سبز به شیوه های مختلفی اجرا می شود. تصور غالب در زمینه ایجاد فضاهای سبز نامتعارف، هزینه بر بودن آنهاست و این تصور سبب عدم توسعه آنها شده است. از کاربردهای این نماها علاوه بر جلوه های بصری؛ در گونه های ویژه کمک به رفع آلودگی و استفاده از آنها در تهویه محیط نیز می توان اشاره کرد.

نماهای سبز می تواند گل پیچک خانه شما باشد که با ذره ای نخ بر روی نما کشیده شده است یا حتی ترکیب گلدان های بالکن آپارتمان های حاشیه یک خیابان. علاوه بر این تکنیک های ساده نماهای سبز وسیع را در دو گروه زیر طبقه بندی کرده اند:
1- نماهای سبز
2- دیوارهای سبز

نمای سبز

در این سیستم گیاه بر روی سطح نما حرکت می کند.در این سیستم گیاه رونده و یا پیچ در حالی که ریشه در زمین دارد (در یک بستر خاکی) شروع به بالا رفتن از ساختمان می کند. اخیرا برای نمای سبز سازه ای حمایت کننده هم در نظر می گیرند.

دیوارهای سبز

در این روش در تمام ارتفاع و در تمام سطح دیوار گیاه کاشته می شود. به دو روش می توان این عمل را انجام داد.

• با نصب گلدانهایی پیش ساخته

• با کاشتن گیاهان بین دو لایه الیاف

تقسیم بندی دیگری نیز برای دیوارهای سبز آنها را با در نظر گرفتن استفاده در سیستم تصفیه هوای ساختمان از هم متمایز می کند. بر این اساس دو نوع سیستم در نظر می گیرد:

1. سیستم های فعال
2. دیوار سبز غیر فعال

سیستم های فعال

این سیستم ها جدید ترین نوع دیوارهای سبز می باشند. در این سیستم از هوای تولید شده توسط گیاهان در سیستم تهویه هوای ساختمان استفاده می شود. این دیوارها بر مبنای علم تصفیه هوای بیولوژیکی با واسطه گیاهی بر مبنای تحقیقاتی که در بیمارستان واترلو انجام شده است،پایه ریزی شده است. دیوارهای سبز با فیلتر بیولوژیکی، ظرفیت تصفیه هوا را افزایش می دهند.پوشش های طبیعی موتورهای تصفیه کننده و پاک کننده هستند و سیستم تهویه هوا با مکش از ریشه سیستم عمل می کند.

دیوار سبز غیر فعال

هیچ استفاده ای از حرکت هوا از ریشه ها به درون سیستم تهویه ساختمان ندارد. تاثیر سیستم غیر فعال بر روی کیفیت هوای ساختمان از نظر علمی جای سوالات زیادی دارد. بعضی از دیوار های سبز پشت شیشه محافظت می شوند تا نسبت به آنچه در دیوارهای غیر فعال رخ می دهد، جریان هوای قابل پیش بینی تری داشته باشند.در دیوار غیر فعال هیچ مکانیزمی برای گردش هوا وجود ندارد. در عوض آنها به صورت باز نگهداری می شوند تا بهبودی نسبی در گردش هوای آزاد تا آنجا که ممکن است، ایجاد کنند.

دیوارهای اکسیژن ساز، سازه ای مستقل دارند که جدا از نمای اصلی ساختمان و در فاصله ای نزدیک به آن قرار می گیرد و توسط ساختمان مهار می گردد. جزییات مختلفی برای طراحی این دیوار ها وجود دارد،که این جزییات بیشتر مربوط به چگونگی نگهداری گیاه بر روی دیوار و شکل قالب های نگهدارنده سیستم مربوط می گردد.

دیوارهای سبز باعث کاهش دمای هوا و باعث ایزوله کردن دیوار می شوند و کاهش جذب انرژی خورشیدی و اشعات منعکس شده از خیابان و ساختمان های دیگر در شهر باعث می شود دمای مصالح تشکیل دهنده دیوار در این حالت از حالت طبیعی کمتر باشد. این تشعشع ثانویه در سطوح پوشیده شده با گیاه ذخیره می شوند. اگر چه این سطوح سبز در نتیجه فراوری، تنها در حدود 4 تا 5 درجه یا کمی بیشتر دما را پایین می آورند.

دیوارهای سبز با سیستم گردش مجدد آب بکار می روند و به منظور کاهش آلودگی، آب سنگین در آنها کاربرد دارد. تغذیه گیاهان در این دیوارها از طریق جذب مواد مغذی غیر حلال در آب انجام می شود. این مواد مغذی باکتری های معدنی هستند که اجزای ارگانیک میکروسکوپی آنها را برای گیاهان آماده می کنند.

تاثیر اکوسیستمی و منظرین نماها یا دیوارهای سبز بر سلامتی جسم و روان شهروندان نیازی به اثبات علمی ندارد. اصولاً به ندرت می توان انسانی را یافت که از دیدن فضای سبز و گیاهان به وجد نیاید. نمونه های بسیار زیادی در خارج از کشور در زمینه ایجاد نمای سبز وجود دارند که با کمی جستجو در اینترنت قابل دستیابی هستند. به عنوان نمونه دیوار حاشیه یک زیرگذر با رنگ آشنای خاکستری بتن وقتی با گیاهان پویشده می شود علاوه بر جلوه بصری هویت محیط را تغییر می دهد.

در برخی از موارد نیز توجه به دید پرسنل یا کارمندان یا ساکنین یک ساختمان به بیرون نیز می تواند ایده های جالبی در زمینه دیوار و نمای سبز به دست بدهد.

با توجه به جزئیات اجرایی خاص اجرای باغ های عمودی و نماهای سبز، مطالب بیشتری در این زمینه خواهم نوشت که به آشنایی بیشتر ما با این نوع از فضاهای سبز شهری خواهد انجامید. در ایران نیز تلاش هایی در زمینه ایجاد نماهای سبز انجام شده است که برخی از ارگان ها مانند شهرداری ها در ساختمان های خود از این نماها بهره برده اند.