شهر سن پترزبورگ به اراده پتر کبیر، با هدف نظامی و ایجاد بندرگاه شکل گرفته است. این خواسته به قدری قوی بوده که بیست سال جنگ و زمینهایی باتلاقی مانع تحقق این رویا نشدند. با حضور در شهر و بررسی نقشه آن، اهمیت مسئله نظامی و بندرگاهی در آن به عیان دیده می شود.
طراحی و جانمایی شهر با نظارت پتر کبیر و به مرکزیت ساختمان Admiralty که محل ساخت کشتی بوده، انجام شده است. در طراحی شهر، نگاه به باغ ورسای و به طور کل شهرسازی فرانسوی کاملا مشهود است به طوری که ساختمان Admiralty در کناره رودخانه Neva مکانیابی شده و سه محور اصلی و مهم شهر شامل Prospekt Voznesenskiy ،Gorokhovaya ulitas و Nevsky prospekt به آن منتهی می شوند و شالوده اصلی شهر را شکل می دهند. در مقابل این بنا میدانی ساخته می شود که محل تجمع و فضای جمعی شهر محسوب می شده که اکنون باغ الکساندر با قدمتی 200 ساله با آن تلفیق شده است. ساختمان Admiralty اگر چه همچنان از نمادهای شاخص شهر محسوب می شود ولی دیگر عملکرد گذشته را ندارد و به همان نسبت، میدانگاه روبروی آن نقش مکان تجمعات مردمی را به شکل سابق ایفا نمی کند. این نقش و کاراکتر، اکنون به میدان مجاور یعنی میدان کاخ (Palace Square) در مجاورت موزه هرمیتاژ منتقل شده است.
این تغییر و جابجایی از مرکزیت محورها به کناره و روبروی کاخ می تواند دلایل متعددی داشته باشد که جای بررسی و مطالعه بیشتری دارد اما تا حدودی می توان برداشتهایی احتمالی در این باب مطرح کرد:
- فضاهای جمعی، فضاهایی انتخابی توسط مردم هستند و همیشه مطابق مقیاس، نقشه و مکانیابی از پیش تعیین شده انتخاب نمی شوند. گاهی توان و فشار سیاسی، اقتصادی و اجتماعی باعث انتخاب محلی برای تجمع می شود و ممکن است این قدرت به حدی نباشد که این گزینش را ماندگار کند.
- فضای شهری و نقاط عطف شهری قاعدتا از یک قانون پیروی نمی کنند. وقایع عینی و ذهنی در کنار هم منظر شهر را شکل می دهند و گاهی یک واقعه ذهنی به قدری قدرت دارد که تبدیل به نقطه عطف می شود و با وجود نداشتن هندسه موجه با ذهنیت عموم مردم ارتباط برقرار کرده و فضای جدید را جایگزین فضای قبلی می کند. چه بسا رویدادهایی چون یکشنبه خونین و تجمع های اعتراض آمیز روبروی کاخ تزارهای روس و وقایع اجتماعی و سیاسی دیگری که نیاز به مطالعه و موشکافی بیشتر دارد، باعث جابجایی نقطه عطف شهری از روبروی ساختمان Admiralty به روبروی کاخ هرمیتاژ (میدان کاخ) شده باشد.
- جابجایی نقطه عطف شهری از Admiralty به سمت میدان کاخ می تواند به دلیل بی توجهی در ساماندهی به این نقطه تاریخی باشد. ساختمان کشتی سازی Admiralty با گذشت زمان کارکرد سابق خود را از دست داده است و به مرور عملکردهای گوناگونی پذیرفته که همه به نوعی با دریاداری در ارتباط بوده اند. بنابراین می توان این احتمال را مطرح کرد که انتخاب عملکردی متفاوت و پویا از نظر اجتماعی می تواند به باز زنده سازی یک میدان شهری کمک شایانی کند.
نتیجه گیری
با وجود احتمالات بررسی شده، می توان این مسئله را مطرح کرد که آیا جابجایی نقطه عطف شهری صدمه ای به بدنه شهر و تعریف مرکزیت آن زده است یا خیر؟ برداشت الگو و روش شهرسازی از الگوی باغ ورسای در آن زمان، یک انتخاب سیاسی جهت برابر نشان دادن خود با قدرتهای برتر بوده و این احتمال که سن پترزبورگ به مرور و با تغییر قدرت و شکل گیری نظام سیاسی و اجتماعی قویتر، در طراحی شهری به شکلی خاص از الگوی بومی رسیده که ضرورت حفظ الگوی فرانسوی را کمرنگ کرده نیز قابل بررسی است.
| * مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه های بین‌المللی امام خمینی، تهران، شهید بهشتی، شهید رجایی و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به کشور روسیه در مهر ماه 1395 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است. |
