جایگاه فضاهای جمعی در منظر شهری مسکو و سن پترزبورگ

فضای جمعی و حیات اجتماعی

فضای جمعی، مکانی برای جاری شدن رفتارهای مدنی و اجتماعی است که از روابط و مناسبات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی موجود در بطن جامعه شهری شکل می گیرد و به همین سبب جزئی جدایی ناپذیر از منظر شهر است. فضای جمعی، نمود کالبدی ساختارهای ذهنی و فکری ساکنان شهر و آینه تمام نمای سیاستها، افکار، اندیشه ها و فرهنگ هر ملت است و یک از مهمترین عناصر ساخت منظر شهر در ادوار مختلف تاریخ ملت به حساب می آید. (حجتی، 1393)

فضاهای جمعی در روسیه

منظر شهری تحت تاثیر عوامل مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، تاریخی و طبیعی است که در این میان تاثیر عامل تاریخی و سیاسی در منظر کلی شهرهای کشور روسیه، به دلیل داشتن پیشینه حکومتی و اندیشه های سوسیالیستی، پررنگتر از دیگر عوامل است. عامل اساسی و اولیه در طرح شهرهای سوسیالیستی، مخصوصا شهرهای دهه های 1920 تا 1950، کار و اشتغال بوده است. این عامل در مرکز شهر نیز نمود کالبدی داشته و محله های مسکونی در پیرامون آن قرار می گرفتند. به طور خلاصه می توان گفت طراحی شهرهای جدید سوسیالیستی به صورتی انجام می شد که جو و محیط شهر در خدمت کار قرار گیرند. (ابراهیم پور معصومی، هوشمند، 1386)

تاثیر برنامه ریزیهای اقتدارگرا و غیرمنعطف سوسیالیستی در فضاهای شهری روسیه و به طور اخص در ویژگیهای فضاهای جمعی شهر مانند مقیاس، عملکرد، زیبایی شناسی و جانمایی آنها، کاملا مشهود است:

• قرارگیری فضاهای جمعی در هسته مرکزی و محورهای اصلی شهر
• مقیاس فرا انسانی فضای جمعی برای اهداف استراتژیک گذشته
• قرار گیری فضاهای جمعی در جوار بناهای شاخص شهر
• اجرای هنرهای شهری در فضاهای جمعی سطح شهر

نقاط قوت و ضعف فضاهای جمعی در روسیه

مطالعه ای که بر روی بیش از هزار قطعه فضای عمومی شهری در کشورهای مختلف دنیا انجام شده است، نشان می دهد که چهار عامل اساسی در سنجش مطلوبیت کیفی وضعیت فضاهای عمومی شهری از اهمیت بیشتری بر خوردار است:

• دسترسی و به هم پیوستگی
• آسایش و تصویر ذهنی
• استفاده ها و فعالیتها
• اجتماعی بودن (مطلایی، نجمه و احسان رنجبر، ۱۳۸۹)

فضاهای جمعی به دلیل قرارگیری در مرکز شهر (میدان سرخ در مسکو) و یا در امتداد محورهای اصلی شهر (میدان کاخ در سن پترزبورگ)، در کانون توجه عموم قرار گرفته و دسترسی به آنها بسیار آسان است. فضاهای جمعی سطح شهر باید در خدمت فعالیتهای اجتماعی روزانه در فضای شهری باشند. اما مقیاس فرا انسانی برخی فضاهای جمعی در روسیه، بدون در نظر داشتن حیات اجتماعی شهر، موجب مخدوش شدن تعاملات اجتماعی در این فضاها می شود.
جانمایی فضاهای جمعی در کنار بناهای شاخص شهر که از نظر تاریخی و فرهنگی دارای ارزش والایی هستند، موجب حضور فعال و دائمی مردم در آن شده است. حضور این فضاها در کنار نشانه های خاص شهری، به آنها هویت بخشیده و برای مردم دربردارنده خاطره جمعی است. حضور هنرهای شهری از قبیل گالری شهری و یا اجرای موسیقی زنده در فضاهای جمعی را می توان از عوامل زمینه ساز ورود مردم و سپس توقف آنها در این مکانها دانست. لازم به ذکر است که فضاهای جمعی پویا در مقیاس محلی (به طور مثال در راستای بلوارها، پارکها، در مقابل ورودی فضاهای تجاری و …) به صورت پراکنده در سطح شهرهای مسکو و سن پترزبورگ وجود دارد.

نتیجه گیری

تعامل تنها با جمع شدن افراد در یک فضا اتفاق نمی افتد، بلکه برای این امر بستر کالبدی مناسب لازم است. با توجه به مفاهیم رفتاری انسانها می توان به ایده هایی در طراحی فضاهای جمعی برای ایجاد تعاملات اجتماعی دست یافت و نهایتا برای رسیدن به شهری انسانی تر قدم برداشت. به طور مثال در فضاهای جمعی با مقیاس فرا انسانی، برای کمرنگ کردن تاثیرات منفی ابعاد فضا میتوان به وسیله گرافیک محیطی و یا مبلمان شهری، قلمروهایی تعریف کرد تا افراد بتوانند در حیطه این زون ها به تعاملات اجتماعی بپردازند؛ همچنین افزایش حضور هنرهای شهری، مانند موسیقی خیابانی، گالری شهری، نمایشگاههای موقت یا تئاتر خیابانی می تواند موجب دعوت کنندگی بیشتر در فضاهای جمعی شهر باشد زیرا هنگامی که در یک فضای همگانی مانند فضای جمعی، زمینه برای تجربه مشترکی فراهم شود، گفتگو و تعامل با افراد غریبه راحت تر اتفاق می افتد.
ویلیام اچ وایت برای بیان موقعیت دو نفری که همدیگر را نمی شناسند و به واسطه یک رویداد بیرونی شروع به صحبت می کنند، از اصطلاح “مثلث بندی” استفاده کرده است. رویداد بیرونی مانند یک تسهیل کننده عمل می کند که می تواند یک هنرمند خیابانی یا یک عنصر کالبدی مانند یک مجسمه باشد. (یان گل و برجیت سوار، 1936)
در مجموع می توان چنین نتیجه گرفت حتی با وجود مقیاس فرا انسانی در فضاهای جمعی روسیه، این مکانها به دلیل حیات اجتماعی همیشگی و حضور گسترده مردم مثبت ارزیابی می شوند. دلیل اصلی این اجتماع پذیری، عوامل مختلف تاریخی، فرهنگی و سیاسی همجوار این فضاهاست؛ به عنوان مثال می توان به موزه هرمیتاژ در کنار میدان قصر در سن پترزبورگ یا کلیسای جامع سنت باسیل و مجموعه کرملین در جوار میدان سرخ مسکو اشاره نمود. در زیر به چند نقطه قوت در فضاهای جمعی روسیه اشاره شده است که می توان از آنها برای بهبود فضاهای شهری در ایران کمک گرفت:

• ایجاد فضاهای جمعی در محورهای اصلی شهرها
• به وجود آوردن مکانهایی برای تعاملات اجتماعی در جوار بافت تاریخی و ارزشمند شهرها
• در نظر گرفتن فضاهای جمعی در مناطق پرتردد شهر (مانند خیابانهای اصلی، مقابل ساختمانهای تجاری و …)
• برپایی هنرهای خیابانی (موسیقی خیابانی، نمایشهای مذهبی و …) 

منابع

• ابراهیم پور معصومی، هوشمند؛ 1386، شکل و ساختار شهر سوسیالیستی از دهه 1920 تا فروپاشی نظام های کمونیستی، ماهنامه راه و ساختمان، شماره ۴۵
• حجتی، ریحانه؛ 1393، ماهیت فضاهای جمعی شهرهای امروز قفقاز، فصلنامه هنر و تمدن شرق، سال دوم. شماره چهارم
• مطلایی, نجمه و احسان رنجبر؛ ۱۳۸۹، مدیریت کیفی فضای جمعی میدان ترافالگارلندن، الگوی مدیریت کیفیت فضای جمعی، مجله علمی و ترویجی منظر، شماره 7
• Gehl, Jan and Birgitte Svarre; 1936, How To Study Public Life